- Elə də oldu. Səninbankda nə qədər pulun var idi, hamısını baxtaladı. Ondan sonra evlər,paraxodlar, karvansaralar hamısı birbəbir getdi. Istəyirdi ki, içində oturduğuevi də satsın. Qohum-əqrəba yığılıb, onu evdən qovdular, qaldı küçədə.

- Acından öldü?

- Yox, toxundanöldü. Onun arvadından savay bir rus qızı da aşnası var idi. Sənin sağlığında dao qız var idi; səndən xəlvət saxlayırdı. Sənin pullarından ildə neçə min manato aşnasına xərc eləyirdi. Axır vaxt oğlunu bir naxoşluq tutmuşdu ki, həkimlər onaxoşluğa "it aclığı" deyirlər. Sübhdən axşamadək yeyirdi,doymayırdı. Evindən qovulandan sonra aşnası onu yanına apardı, orada ölənədək...yedi öldü.

Hacı bunu eşidəntək tarap, dəydi yerə. Ürəyi getdi. Mələklər odlu taziyanələrlə onu döyüb özünəgətirdilər. Ayağa qalxıb mənə yalvardı:

- Atam sənəqurban, burada deyəsən sənin hörmətini saxlayırlar. Deginən mənə bir belə əziyyətverməsinlər.

Dedim:

- Hacı əmi, buyerdə mənim sözüm keçməz. Ancaq sənə bir tədbir tökə bilərəm. Bu yaxında Dəsturovadında bir kişi var. Ərizə yazmaqda çox qoçaqdır. Ona deginən Allaha bir ərizəyazsın. Bəlkə bir fayda verdi.

-Afərin! Yaxşıca tədbir tökdün. Rəhmətlik oğlu, keçəl dərman bilsə öz başınayaxar. Dəsturov qoçaqdır, çalışsın öz canını qurtarsın. Mənə onun ərizəsindənfayda olmaz. Özgə əlacın varsa, söylə.

-Özgə əlac bilmirəm. Ancaq, hacı əmi, sən böyük oğlunla da nainsaf rəftar elədin.Yaxşı iş görmədin.

-Necə? Nə elədim?

-Daha nə eləyəcəksən. O yazıq özünü öldürəndən sonra gedib, onun öz əli ilətikdirdiyi əmlaka, öz zəhməti ilə qazandığı mala sahib olub, onun arvadını,uşaqlarını ac küçəyə buraxdın.

-Necə? Yoxsa mən xilafi-şər iş görmüşəm? Şəriətin hökmünə əməl eləmişəm. Gethansı molladan xəbər alacaqsan al. Oğul ki, atanın qabağında öldü, onun malıatasına keçər. İkincisi, onun uşaqları rus qızından olmuşdular. Ac qaldılar, cəhənnəmə qalsınlar. Ammakiçik oğlum əlimə keçsə onun atasına od vuracağam!

Mələk kürədənbir kürək dolusu qızarmış pul çıxardıb hacının qabağına atdı və kürəklə də birdəfə başından vurub dedi:

- Bura boşdanışıq yeri deyil, işinə məşğul ol.

Hacı yenə əliyana-yana pulları saymağa məşğul oldu.

Biz getdik.

Odabaşı ilə birqədər getdikdən sonra gördük bir nəfər ağsaqqal kişi əlində oddan bir süpürgə cəhənnəminküçələrini süpürür. Hər dəfə yorulub dayanmaq istəyəndə mələklər odlu gürzlərlətəpəsindən vurub işləməyə məcbur edirlər.

Odabaşı dedi:

- Bu şəxsi ki,görürsən, mənim həmşəhərlilərimdəndir. Bizim yerlərdə buna müctəhid deyərdilər."Carubkeşlər" (süpürgəçilər) küçəyə çıxanda məlum olurdu ki, ağa biryana buyuracaq və küçələri süpürtdürməkdən məramı budur ki, özünün və məiyyətindəgedən şəxslərin ayaqlarının altında qarışqa qalar. Qalıb qırılmasınlar.

Məyazar muri ki,danəkəşəst

Ki, can darəducani-şirin xoşəst.

Mən cavabındadedim:

- Yəqin ağa birşeyi ya unutmuşdu, ya xalqın gözünə pərdə çəkirdi. Özün fikir elə. Ağanınözünün və yanınca gedənlərin ayaqlarının altında çox qırılsaydı bir-İki yüzqarışqa qırılacaqdı. Amma onun carubkeşlərinin hər süpürgəsinin altında neçəyüz qarışqa qırılırdı.

Odabaşı mənimsözümü təsdiq etdi.

- Belədir kivar. Odur ki, ona cəhənnəmdə süpürgə çəkdirirlər.

Bəli, elə kibunun xüsusi süpürgəçiləri küçəyə çıxardılar, tamam əhali ağanın ziyarəti üçünküçəni o yan-bu yan tuturdular. Bir də görürdün, ağa bir məxmər çulluuzunqulağın üstündə göründü. Camaatdan "salavat" səsi asimana büləndolurdu. Ağa ağ ləbbadə, ağ əmmamədə hər İki tərəfə camaata baş əyərək, həzin səslədeyirdi:

- Salaməleyküm, əleykəssalam;salaməleyküm, əleykəssalam!

Xalq dalıncayüyürüşüb, uzunqulağının ayaqlarının izindən torpaq götürüb, tutiya kimi evlərindəsaxlayırdılar. O torpağı suya salıb, vəzi həmli çətin olan qadınlara içirdirdilər,sancılanmış uşaqların qarınlarına sürtürdülər və sairə, habelə yerlərdə işlədirdilər.Uşağı olmayan qadınlar gedib, qarınlarını ağanın qapısının dabanlığına sürtərdilər.Bu gördüyüm şəxs belə bir müqəddəs vücud idi.

İndi qulaq verinbundan sizə bir keyfiyyət nağıl eləyim.

Dedim:

- Buyur.

Odabaşı başladı.

ODABAŞININHEKAYƏSİ

Bizimqonşuluğumuzda İbrahim adında kasıbca bir baqqal olurdu. Bir yaxşı fəqir, təmizqəlbli, heç kəsə əziyyət verməyən, qonşuların xeyir-şərinə həmişə qabaqca gələnxoşsifət bir kişi idi.

Bunun gözününağı-qarası Fərman adından bircə oğlu var idi. Fərman gözəl, qoçaq, iş bacaran vəşəhərin cavanları arasında sayılan, yoldaşlıqda möhkəm, dost yolundavar-yoxundan keçən və atası tək təmiz, pak qəlb bir oğlan idi.

İbrahimin HacıKamyab adlı bir qardaşı var idi. Hacı Kamyab şəhərdə ən zəngin tacir sayılırdı.Onun ticarəti nəinki öz məmləkətində, hətta əcnəbi ölkələrdə də işləyirdi.Istanbulda, Bakıda, Tiflisdə, Batumda onun amilləri var idi. Rusiyanın hər şəhərinəonun malı işlərdi. Ildə bir dəfə hacı özü səyahətə çıxıb, təftiş və bazarlarıntələbatına bələd olmaq üçün Rusiyanı, Türkiyəni gəzib qayıdardı. Həştaddan çoxkəndi var idi. Bir böyük xalı, gəbə fabrİki var idi. Neçə yüz əmələ fabrİkindəvə kəndlərində işlərdi. Vaqonlar dolusu Hacı Kamyabın səbzəsi, kişmişi Rusiyayagedərdi.

Hacı Kamyabınqapısı hər gələn üçün açıq idi. Hər il məhərrəm ayının birindən onunadək İmamehsanı verərdi. Şəhərin hamı tüccarı, üləma və saldatı onun ehsanında cəmolurdular. Aşura günündən başlamış İmamın qırxınadək təkyə saxlardı. Təkyələrindəçay və qəndab sel kimi axardı. Bununla belə, Hacı Kamyab qardaşı İbrahimin əlinitutmaz idi; deyərdi:

"İkimiz dəbir atanın, bir ananın uşaqlarıyıq. Atamız İkimizə də bərabər irs qoyub gedib.Mən çalışıb qazanan kimi o da qazansın".

Demək olmaz ki,Hacı Kamyab qardaşını yaxınına buraxmırdı. Xeyr, İbrahim və oğlu Fərman tez-tezonun evinə gedib-gəlirdilər. Hətta bir para işlərinə də gedərdilər, evindəehsan ya təkyə olanda İbrahimi də oğlu ilə bərabər çağırardı. Çağırmasaydı dayaramaz idi, çünki xalq eyib tutub deyərdi ki, hacı qardaşı və qardaş oğlunu bəyənməyibziyafətlərinə çağırmır.

Hacı KamyabınGövhərtac adında bir gözəl qızı var idi. Fərman və Gövhərtac İkisi bir yerdəböyümüşdülər və həmsinn idilər. Bu İki cavan uşaq da bir-birinə bir bacı-qardaşməhəbbəti yetirmişdilər. Bu məhəbbət onlar böyüdükcə təbəddülata uğrayıb,axırda başqa bir surət aldı.

Belə ki, Fərmanbir gün Gövhərtacı görməyəndə rahat ola bilmirdi. O səbəbdən Fərman hər gün səhərdənaxşamadək əmisinin ağır işlərinə məşğul olurdu. Qutulara səbzə doldurmaq,torbalara kişmiş basmaq, arabaları, ulaqları yükləmək... Bu zəhmətlərinhamısını Fərman mükafatsız çəkirdi. Onun mükafatı gündə bir neçə dəfə Gövhərtacıgörmək idi.

Hacı Kamyab əhvalatıgözəlcəsinə anlamışdı. Ancaq bir şey büruzə verməyərək, Fərmanın zəhmətindənistifadə edirdi.

- Müftəhambaldır, qoy işləsin. Onun xəyalından mənim qızımı almaq keçir. Qoy xəyal-plovdannə qədər yeyəcək yesin. Mən qızımı ərə vermək istəsəm, özümə yaraşan bir şəxsəverərəm, nəinki acın birisinə. Çox da mənim qardaşım oğludur.

Bir gün HacıKamyab qardaşı İbrahimi və Fərmanı çağırıb xəbər verdi:

- Sabah Xudayarxan mənə qonaq gələcək. Gərək İkiniz də burada olub, onun özünə və atlarınaqulluq edəsiniz.

Ata və oğul"baş üstə" deyib getdilər.

Xudayar xan ətrafınən zəngin, ən güclü xanı hesab olunurdu. Beş min nəfər rəiyyət nə bağlarının məhsulunu,nə taxılını, nə qoyununun yununu xandan biizn heç yana çıxarda bilməz idi.Malını kimə və neçə qiymətə xan buyursa idi, elə də satardı. Yun, pambıq, xüşkəbər,buğda almaq istəyən tacir gərək qabaqcadan xanla görüşəydi. İkilikdə malın qiymətiniqət edəndən sonra xan malın haman müəyyən olunmuş qiymətə satılmasına əmr verərdi.Söz yox ki, burada İki qiymət təyin olunurdu. Biri xanla tacirin, o birisi, rəiyyətlətacirin aralarında. Xudayar xanın rəiyyətinin məhsulunu həmişə Hacı Kamyabalardı. O idi ki, belə qonağı layiqincə qəbul etmək lazım gəlirdi.

***

Sabahı günü HacıKamyabın özü və əmələsi sübhdən durub, əziz qonağın gəlməsinə hazırlaşırdılar.Hacı talvarda əyləşib əmr verirdi. Əmələ itaət edərək işləyirdi. Qulpluqazanlar həyətdə yan-yana söykənmişdi. Döşlüklü, başında araqçın, qol çırmaqlıməşhur aşpaz usta Rəsul qazanları su ilə doldurub, altından od vurub,qaynamasını gözləyirdi. Şagird yerdə əyləşib ət doğramağa, soğan doğramağa, məğzi-badam,badımcan, albuxara təmizləməyə məşğul idi. İbrahim qırx-əlli cücə başı kəsib bədənlərinipörşələyirdi; Fərman saatda bir bazara qaçıb, lazım olandan alıb qayıdırdı.Xülasə, Hacı Kamyabın qapısında camaat qarışqa kimi qaynamaqda idi. Su gətirənkim, odun yaran kim, qazan altına tez-tez odun atan kim, düyü yuyan kim...

Hamıdan artıq ürəkvə həvəslə işləyən Fərman idi. Onun qəsdi, özünün çapuq və karkün olmasını həm əmisinəvə həm tez-tez pəncərə qabağına gəlib, ona baxıb şirin gülən Gövhərtaca göstərməkidi. Fərman yəqin etmişdi ki, əmisi onu oğulluğa götürüb, Gövhərtacı da ona verəcək.Gövhərtac da bu fikirdə idi. Hacı Kamyabın da ki, ürəyindəkini ərz elədim.

Günorta zamanıplov hazır olub dəmə vuruldu. Hacı Kamyab libaslarının ən faxirini geyibXudayar xanın vüruduna hazırlaşdı. Hacı bir dəstə də şəhərin ən məşhursazandalarından xanın naharında oxuyub çalmaq üçün hazırlamışdı. Böyük talvardasüfrə salınmışdı. Ənvai-şərbət, mürəbbə, halviyyat süfrənin üzərinə düzülmüşdü.Hacı Kamyab şəhərin əyan və tüccarlarından da iyirmi-otuz nəfər xanın naharındaiştirak üçün dəvət etmişdi. Günorta namazından sonra qonaqlar yığılmağabaşladılar. Bir azdan sonra şəhərin darvazasında qoyulmuş xüsusi adam yüyürərəközünü yetirib, xanın gəlməyinin xəbərini gətirdi.

Hacı Kamyabdarvazaya çıxıb xanın gəlməyinə müntəzir oldu. Az keçmədi ki, xan dalıncaiyirmi beş nəfər müsəlləh və qoçaq atlı olaraq, varid oldu. Fərman qabaqcayüyürüb xanın atının başından və üzəngisindən yapışdı. Fərman artıq xanınxoşuna gəldi. Hacı Kamyabla əl tutub xəbər aldı:

- Hacı, bu oğlankimdir?

- Qurban, bu mənimqardaşım oğludur.

- Afərin! Yaxşıvə qoçaq oğlana oxşayır. Çox xoşuma gəldi.

- Nökərinizdir,qurban!

Xanın atlılarıda atlarından endilər.

Xan bir neçəsaniyə Fərmanın üzünə baxıb, hacı ilə bahəm içəri daxil oldu. Xanınadamlarından bir nəfəri əlində bir mürəssə mücrü xanın dalınca, həmçinin, içərigirdi. Mücrünü gördükdə Fərmanın bir qədər ürəyi düşdü. Xan talvara daxilolanda qonaqlar hamısı ehtiramla ayağa qalxdılar. Xan yuxarı başa keçib, biryumşaq döşək üstündə qərar tutub əyləşdi. Qonaqlar qabaqca şirin çay verilib,dalınca əl suyu gəldi.

Nahar başlandı.Böyük məcməyilərdə plov gətirilib, süfrəyə qoyuldu və xuruşlar birbəbir gətirilməkdəidi. Xalq yeyib-içməyə məşğul olub, sazandaların oxuyub-çalmasından həzzaparırdılar.

Məclislə əndərununarasında dolanan Fərman idi. Tez-tez əndəruna girib, oradan qonaqlar üçün qəndab,qəhvə və qəlyan gətirirdi. Əndəruna daxil olub, Gövhərtacın üzünə baxanda ürəyindənbir dərin ah çəkirdi. Gövhərtac bu haləti ondan görüb, anasının yanında səbəbinisoruşmağa cürət edə bilmirdi.

Nahar axşamazanınadək uzandı. Axır qonaqlar bir-bir "xudahafiz" edib evlərinəgetdilər. Xan o gecə Hacı Kamyabın evində yatıb, sübh getməli oldu.

***

Axşam xanla HacıKamyab birlikdə qalxıb, bir qədər alış-veriş və haqq-hesab söhbətinə məşğuloldular. Axır xan dedi:

- Hacı Kamyab,bizim aramızda budur, neçə müddətdir rəfaqət var. Bu neçə ildə sən mənimlə və mənimrəiyyətimlə əlaqədarsan. Sənin bizimlə gözəl rəftarın, rəiyyətə göstərdiyininsaniyyət hamının ürəyini sənə bənd edib. Bu gün buraya gəlməkdən mənim məqsədimsəninlə buğda, pambıq hesabı çəkmək deyildi. Özgə bir məramla mən buraya gəlmişəm.

Hacı hərçəndixanın məqsədini mücrüdən duymuşdu, yenə diqqətlə qulaq asıb, "bəli, bəli"deyirdi.

- Biz İndiyədəkdost olmuşuq. Bundan sonra da gəl qardaş olaq. Mənim oğlum Gəray xan böyüyüb,evlənmək vaxtıdır. Sənin də evində bir qızın var. Gəl, sən mənim oğlumu özünəoğulluğa götür. Mən də sənin qızını qızlığa götürüm. Mən çox fikir edib gördümki, səndən savay heç bir kəslə mənim qohumluğum tutmayacaq. Ümid edirəm ki, səndə mənim xahişimi qəbul edib bu mücrünü mənim qızıma verərsən.

Bu izdivac hərİki tərəfin əqidəsincə faydalı idi. Xudayar xanın, doğrudur, dövlətinin,malının hesabı yox idi. Hacı Kamyabın da vəfatından sonra, pulu, əmlakı xanınoğluna keçsə, daha da sərvəti və qüvvəti artar. Hacı Kamyab üçün də Xudayar xankimi şəxslə qohum olmağın ticarətinə mənfəəti aydın idi. Hacı mücrünü qəbuledib dedi:

- Xan, mən sizinkəmtərin nökərinizəm; qızım da kənizinizdir. Mənim sizin xahişinizdən boyunqaçırmağa ixtiyarım yoxdur.

Xan "Allahmübarək eləsin" deyərək hacı ilə öpüşdü. Hacı mücrünü əndəruna aparıb, gülərüzlə arvadına verib dedi:

- Arvad, həmbizim üçün, həm Gövhərtac üçün belə xoşbəxtlik yuxumuza da girməz idi. Xudayarxan kimi şəxsin qohumu olmaq bizim üçün böyük başı ucalıqdır. Mənimtay-tuşlarımdan heç biri belə səadətə nail olmayıblar. İndi cəmi şəhər bu əhvalatıdanışacaq. Bazarda məni barmaqla göstərəcəklər. Böyük səadətdir! Çox böyük səadət!

Arvad da sevinə-sevinəmücrünü alıb dedi:

- Bəs sən bunudemirsən ki, mən Gəray xanın qayınanası oluram.

O günü hamamdabaşıma su tökürəm, gördüm bir nəfər arvad yanımdakına deyir:

- O başına sutökən kimdir? Ona deyin bir az kənara çəkilsin. Suyu üstümə sıçrayır.

Yanındakı arvadona deyəndə ki, bu Hacı Kamyabın arvadıdır, dedi:

- Bah, bah!Böyük adamın arvadıdır! Baqqal İbrahimin qardaşı arvadı! Ona deyin kənara çəkilsin.

- Sonra baxamgörəm kim? Ac Kamran xanın arvadı.

- O Kamran xanki, mənə iki min tümən borcludur? İndi verməyə də pulu yoxdur.

- Haman özüdür.Dəvədən yıxılıb "höt-hötünü" əldən qoymur. Bundan sonra, mən dəbildiyimi elərəm. Mən ona özüm çimib çıxınca hamama girməyə izn verməyəcəyəm.Qoy desinlər:

- Dayan, gözlə,Gəray xanın qayınanası içəridədir.

Hacı dedi:

- Çox gözəl.Bunlar sonranın işidir. Mən geyirəm xanı yola salam. Sən də qızını çağır, özünxəbər ver.

Hacı Kamyabçıxandan sonra arvad qabaqca mücrünün qapağını açıb tamaşa elədi. Mücrü qiymətlicavahiratla dolu idi. Hacı Kamyabın evində də cavahirat az deyildi. Ammaarvadının zənnincə bu mücrüdəki cavahirat hacının cəmi dövlətinə bərabər idi.Mücrünün özü də ziqiymət idi. Arvad Gövhərtacı çağırdı.

- Qızım, baxgör, Xudayar xan sənə nə gözəl peşkəş gətiribdir.

Bunu deyibmücrüdən bir ədəd mirvari gərdənbənd çıxardıb qızının boynuna keçirdi. Qız matdayanıb, bir şey anlamayaraq anasının üzünə baxdı.

- Niyə sevinmirsən,qızım? Sənə böyük bəxt açılıb. Bundan sonra cavahirat gölündə üzəcəksən.Tezliklə on min can rəiyyətin xanımı olacaqsan.

Qız heç vaxtgüman etməzdi ki, atası onu Fərmandan savay başqa adama versin. Anasındanaldığı gərdənbəndi xan tərəfindən ancaq toypayı hesab edirdi. Anasının axırıncısözləri onu ayıltdı.

Qız bircə bunudedi:

- Yox... ana...can!

Gözlərindən selkimi yaş axdı...

Anası qızınaacıqlandı:

- Çəkil get,dinməz otur yerində! Qız uşağısan, sənin üçün eyibdir. Atan gəlib səni bu halətdəgörsə, bil ki, başını it qibləsinə kəsər. Get öz mənzilində otur. Qotur Fərmanİndi Xudayar xanın oğluna tay olacaq? Get, bala, ağlını başına cəm elə və oturyerində. Adam tanrısına təpik atmaz.

Qız gözü yaşlıgetdi. Bizim yerlərin rəsminə sən bələdsən. Ata istəsə ki, qızını yoldan ötənavaranın birinə versin, gərək qız tabe olub danışmasın. Kişinin xahişininmüqabilində arvad səsini çıxarda bilməz. Gövhərtacın anası yəqin ki, qızınınxoşbəxt olmasını istəyirdi. Ancaq nə ərinin qarşısında bir söz deyə bilərdi, nədə şəhərin sair arvadlarının qarşısında özünü çəkməkdən geri dura bilərdi. Ürəyindədeyirdi:

- Qızdır,bir-İki gün ağlar, sakit olar. Və sonra da süd gölündə üzəndə dünya yadındançıxar.

Gövhərtac o günüaxşamadək ağladı. Ondan sonra anasının yanında qız özünü şad, xürrəm göstərib,xəlvətə çəkiləndə göz yaşı axıdırdı.

Bir-iki gündənsonra əhvalat cəmi şəhərə yayıldı. Tacirlər, əyan, haman bu süpürgəçəkən MirzəƏhməd ağa Hacı Kamyabı təbrik etdilər. Hətta Mirzə Əhməd ağa bir ədəd ibrəşalından canamaz, bir "Cameüddəvat", bir təsbihi-səddanə və bir möhürqız üçün ənam göndərdi.

Şəhərdə ancaqiki nəfər qəmgin və başı aşağı gəzirdi. Biri İbrahim idi, o birisi də oğlu Fərman.Fərman evdə əyləşib dost-aşna arasına çıxmaqdan xəcalət çəkirdi.

Axır bir günatasına dedi:

- At

a, doğrusu, mənbu namusu yeyə bilməyəcəyəm. Mən məgər Xudayar xanın oğlundan əskik oğlanam? Mənimnamərd əmim onun nəyinə susadı? Dövlətinəmi? Məgər mənim əmimin dövləti azdır?Onun var-yox bircə qızı var. Insafı necə yol verir ki, mənim kimi, ona satınalma qul tək qulluq edən qardaşı oğlunu buraxıb, qızını xan oğluna verə? Vəsonra özü də gedib, haman xan oğlunun qapısında əli bağlı durub, icazə verməyincədə içəri daxil olmağa cürət eləməyə. Mənim İndi heç bir yolum qalmayıb. Mən əmimqızının fəraqına davam eləyə bilməyəcəyəm. Gərək Gəray xanı da, əmimi də, özümüdə öldürəm. Qoy mənə qismət olmayan, heç kəsə qismət olmasın.

(ardı var)