Dünyanın ən..ən...ən... çayları – paralel baxış

Azərbaycan təbiətini möhtəşəm, ecazkar edən uca dağları, zümrüd meşələri, yaşıl cəmənləri, güllü-çiçəkliyamacları ilə bərabər həm də, mavigözlü gölləri, şaqraq səsli gur çaylarıdı. O, gurultulu, şən nəğmə kimi dağlarınqoynundan axıb gələn, torpağımıza, həyatımıza, yaşayışımıza can verən çaylarımız , eyni zamanda dünyanın eyni statusunda olançayları haqqında oxucularımıza geniş məlumatlarvermək istəyirik.

Adalet .az xəbər verir ki, Azərbaycanda8400-ə yaxın çay var. Uzunluğu 5 km-dən artıq çayların sayı 190-dir. 21çayın uzunluğu isə 100 km-dən çoxdur. Yalnız 2 çayın uzunluğu 500 km-dənçoxdur.

Uzuncaylar...

1. AzərbaycandaKür çayı uzunluğuna görə, ən böyükçaydı-1515 km-dir. Araz-1072- km, Qanıx-413km, Qabırrı - 389 km, Samur-216 km, Tərtər-200 km;

1. Dünyada ənuzun çay isə Cənubi Amerikadakı Amazondur.Onun uzunluğu 6992 km-dir. Sonrakı yerləri Nil çayı(Afrika)–6,650 km, Yansızı çayı, (Asiya)–6,300 km, Missisipiçayı (Şimali Amerika)– 6,275 km uzunluğu ilə tutur.

Şəlaləli çaylar

2.Azərbaycandaüzərində şəlalə yaranan bir cox çaylar var. Təbiətin incəsənət əsəri kimi dəyərləndirilənşəlaləli çayları Dəmiraparan (Mucux şəlaləsi), Tərtər, Katexçay, Vəlvələ,Kürmükçay və başqaları hesab olunur.

2. Cənubi Afrikada yerləşən Viktoriya şəlaləsidünyanın ən əzəmətli şəlalələrindən biri sayılır. Naçi şəlaləsi Yaponiyanın fasiləsizaxan ən uzun şəlaləsi özəlliyini daşıyır. "Qızıl şəlalə” mənasını verən Gullfoss İslandiyada Ağ çayınüzərində yerləşən iki qatlı və 32 metr hündürlüyündədir. Daimi yağışlar və əriyənbuzlaqlar səbəbilə yay mövsümündə Avropanın ən böyük şəlaləsi olur. ABŞ və Kanadanın sərhəddində yerləşən Niaqara şəlaləsinin uzunluğu 800 metr, hündürlüyü isə 48 metrdir. Amerika hissəsində yerləşən şəlalənin uzunluğu isə təxminən 320 m, hündürlüyü 51 metrdir.Venesuelanın sərhədləri daxilində yerləşən, 979 metr hündürlüyü ilə dünyanın ənböyük şəlaləsi ünvanına sahib Anxelin suları ümumilikdə 807metr maneəyə rast gəlmədən axır və bənzərsiz mənzərə yaradır. Hindistanın ənhündür şəlalələrindən biri olanYoq.Şaravathi çayının 253 metr yüksəklikdən aşağı tökülməsi nəticəsində yaranıb.Yağışlı mövsümlərdən öncə bir neçə incə su sızıntısından ibarət olan şəlalə musson yağışlarıbaşlayanda möhtəşəm bir su axıntısına çevrilir.

Çirkli çaylar

3. ErmənistanınQafan, Qacaran mis-molibden kombinatlarının suları Oxçu çayına axıdılır. Oxçuçayda Araz çayına tökülür. Yəni, Araz çayında ən çox çirklənmə burada baş verir. HəttaMetsamor Atom Elektrik Stansiyasının da radiasiyalı sularının kanal vasitəsiləOxçu çayına axıdılması ilə bağlı məlumatlar var. Kür çayının Böyük Kəsik məntəqəsindəağır metalların- mis,qurğuşun və nikelin miqdarı normadan dəfələrlə çoxdur. Eyni zamanda, Ermənistandan axan balacaDebed çayı var. Bu çay Xram çayının qoludur. Ermənistandakı Alaverdi mis mədəninsuları Debed vasitəsilə Xram çayına tökülür ki, bu da Kür çayının çirklənməsinəgətirib çıxarır. Qoşqarçayın çirklənməsində isə Daşkəsən şəhərinin kommunal-təsərrüfat,məişət çirkab suları və Zəylikalunit–filiz kombinatının, Daşkəsən filiz zənginləşdirmə kombinatının tullantısuları böyük rol oynadığından bu çay çirklənmiş su sinfinə aid edilib.

3. Banqladeşin paytaxtı Dəkkəninmərkəzindən axan Buriqanqa çayınıekspertlər dünyanın ən çirkli, ən üfunətliçayı sayırlar. Buriqanqanınsularında üzməyən, bu çaya atılmayan nəsnə yoxdur. İndoneziyanın Sitarumçayında axan su isə adi sudan min dəfəçirkli sayılır. Ətrafa yayılan zəhərli maddələr ümumilikdə 200milyon insanın həyatı üçün təhlükə mənbəyidir. Çayın zəhərlənməsinə səbəbtorpaqdakı qurğuşun, havaya atılan kimyəvi maddələr və çaylara axıdılan zavod vəfabrik tullantılarıdır.

Amazon və Konqodan sonra dünyanın üçüncü bol sulu çayı olanQanq Cənubi Asiyadan axır. Çay öz başlanğıcını Himalay dağlarınınbuzlaqlarından götürərək, Hindistan və Banqladeş ərazisindən keçir və Hindokeanında Benqal körfəzinə tökülür. Elə ən böyük deltanı da Qanq çayı əmələ gətirir.Onun sahəsi 105640 km2 təşkil edir.Uzun illərdir hindular öz müqəddəs çaylarınasəcdə edirlər. Onlar hesab edirlər ki, Qanq ölülərin ruhunu günahlardan təmizləyir.Odur ki, dəfn mərasimlərində öncə cəsədə xüsusi maddə sürtür, sonra isəyandırıb, külünü Qanqa tökürlər. Bəzi kasıblar isə ayinə tələb olunan maddəniala bilmədikləri üçün doğmalarının nəşini yandırmadan birbaşa Qanqa atırlar.Bunlarla yanaşı, çaya 450 milyon əhaliyə xidmət edən kanalizasiya sistemindən hərgün 4800 milyon litr çirkab su axıdılır. Buraya fabrik və zavodların sənayetullantıları və yarım milyon tondan artıq plastik kütlə atılır. Əhalinin kasıbtəbəqəsi isə bu suda paltarlarını yumaqdan və çimməkdən çəkinmir.

Su təbiətin əvəzsiznemətidir. Eyni zamanda Allahın verdiyi ən böyük bəxşişdir. Elə ölkələr var ki,bu neməti qonşu dövlətdən pulla alır. Dünyada isti iqlim olan ölkələrdə yayda susuzluqdan insanlar. Yaşıllıq,heyvanat aləmi məhv olur.

Belə, faktlaramütəmadi rast gəlinir.

Əziz oxucularımız,yaxınlıqığınızdan axançayların, sərinlik, gözəllik, həyatmənbəyi olan göl və su hövzələrinin qədrini bilin, onların çirkləndirilməsinin qarşısını almağa çalışın!Ən azında bu nemətlə qaba rəftar edənlərimaarifləndirin, həyat mənbəyimizi qoruyun!

Əntiqə Rəşid