Roman

Tanınmış yazıçı Vaqif Aslanın "Görkəmli adamların həyatı” seriyasından buraxılmış "Hər şey zaman içində” romanı dünya şöhrətli Azərbaycan riyaziyyatçısı Məcid Lətif oğlu Rəsulovun həyatı və yaradıcılığından bəhs edir. "Adalet.az” həmin romandan bəzi parçaları öz oxucularına təqdim edir.

İKİNCİ HİSSƏ

Kubinka

I

Artıq bir neçə gün idi ki, onlar Bakıdaidilər. Min bir çətinliklə bir rus qarısının evində mənzil kirayələmişdilər.Qarının kimliyi bəlli deyildi. Bəlli olan təkcə onun adı idi: Babuşka Vera.Yerdə qalanı ilə maraqlanmağa da dəyməzdi, çünki qarının özü də belə şeylərləmaraqlanmırdı. Ona kirayənişin lazım idi, bunlara da kirayə mənzil. MənzilBakının Kubunka deyilən yerində yerləşirdi. Kubinka Şamaxı və Balaxanıyollarının kəsişməsində yerləşirdi və Qubalı tacirlərin bayır bazar meydanıkimi əmələ gəlmişdi. O sanralardan böyük bir məhəlləyə çevrilsə də, Kubinkaolaraq qalırdı. Orada hər cürə mal tapıldığından o, bir növ qapalı məhəlləsayılırdı. Ora hər deyəndə milis-zad gələn yer deyildi.

Avqust ayının 20-nə iki gün qalırdı. Əbdüləli müəllim Mehralı qardaşla birlikdə təcili olaraq Nuxaya yola düşdü. Mehralı qardaşın köməyinə ehtiyac var idi.Əbdül Məcidin sənədləri oxuduğu Nuxa yeddillikməktəbindən götürülməli, nə yolla olursa-olsun, familiyası və adında dəyişiklikedilməklə Bakıya çatdırılmalı idi. Sənədlərdə onun adını "Əbdül Məcid” əvəzinə "Məcid”, atasının adını sadəcə olaraq "Lətif”,familiyasını isə ata babasının adı ilə "Rəsulov” şəklində yazdırmaq qərarına gəlmişdilər.Bunu edə biləcək yeganə adam Mehralı qardaş ola bilərdi. O da öz növbəsindəSiyasi İdarədə işləyən "Yumru qıza” ümidbəsləyirdi.

Hər şey yaxşı bir sonluqla nəticələndi. Təzələnmişsənədlər vaxtında Bakıya çatdırıldı.1931-ci ildə Rəsulov Məcid Lətif oğlu NərimanNərimanov adına Sənaye texnikumuna daxil oldu. Texnikumun Üçüncü kursundaoxuyarkən ona dərs deyən

M. RəsulovN.Nərimanov ad. Bakı Sənaye

texnikumundatəhsil alarkən. Təxm. 1934-cü il.

bütün müəllimləryekdilliklə bu qərara gəldilər ki, onun dördüncü kursda oxuması vaxt itirməkdir.Belə bir dərin zəkanın sahibi əlavə bir il vaxt itirincə, yaxşı olar ki, təhsiliniinstitutda davam etdirsin.

Kollegial şəkildə qəbul edilmiş bu qərarMəcid Rəsulovu daha da ruhlandırdı. Bu qəradansonra tələbə dostları da ona hörmət və ehtiramla yanaşır, onun yanında ciddisöhbətlər etməyə çalışırdılar.

***

O hələ Kokaralda olanda özü yaşda vəözündən böyük uşaqlara öz-özündən dərs keçirdi. Bir dəfə "1” rəgəmi üstündəmübahisə düşmüdü. Onlar "1”-i Allah kimi başa düşür, hər şeyin ”1”- dən başlandığını deyirdilər və "1”-ə qədərkirəgəmləri qəbul etmirdilər. Məcid isə sıfırdan birə qədər saysız-hesabsız "1”lərinolduğunu söyləyirdi. "1”-in "1”-dən nə qədər böyük və ya nə qədər kiçikolduğunu bilməkdə insan beyninin acizliyini dilə gətirirdi. "1”-dən neçə "1”çıxmaq, "1”-in üstünə neçə "1” gəlmək məsələsi ortaya gələndə hamının ağzıaçıla qalmışdı. Sən demə, bu gedib sonsuzluğa dirənirmiş! Ax, bu riyaziyyat! Ohər şeyi rəqəmə çevirə bilirmiş! Bir saniyəni 60 rəbiəyəyə, bir dəqiqəni 60saniyəyə, bir saatı 60 dəqiqəyə çevirib rəqəmsallaşdırırmış! Bir gün, bir həftə,bir ay, bir il, bir era da əlhiddə götürülmüş "1” demək imiş. Səmadakıulduzların hər biri, bütövlükdə qalatikanın özü də əlahiddə "1” imiş. Ölçü və çəki, sürət və məsafə,zaman və hərəkət, isti və soyuq rəqəmsallaşdırılanda anlaşıqlı olurmuş.

Görün ki, bu dünya evini quran Kişi rəqəmlərindəqiqliyinə nə dərəcədə riayət edibdir ki, müvazilik şəraitində dövr edənplanetlər bir-biri ilə toqquşmur. Cəzb etmənin və ya itələmənin, məsafənin vənisbətin hansı məsafədən təyin edilməsinin əhəmiyyətini rəqəmlərsiz başa düşməkolurmu? Axı, planetlərarası məsafələreyni ölçüdə ola bilməz. Milyonlarla məsafələrin və ölçülərinproporsionallığındakı dəqiqlik ilahi güctələb etmirmi? Rəqəmlərsiz özünü anlamaq, dünyanı başa düşmək mümkündürmü? Toplamanı bilmədən artımı,çıxmanı bilmədən azalmanı və tükənməni dərk etmək olurmu? Qanadların ölçüsü vəuçuş məsafəsi, ayaqların ölçüsü və qaçış məsafəi, qalxmalar və enmələr, dönmələrvə əyilmələr, olmalar və ölmələr riyaziyyat imiş!.. Hər şey riyaziyyatimiş! Bir də ki, bu tənliklər, bərabərliklər!.. Şair demişkən:

Toplasan da, çıxsanda,vursan da, bölsən də,

Çatlasan da,partlasan da, ölsən də,

Özünə bərabər olur tənliklər.

Sənlik deyil sənliklər!

Mənlik deyil mənliklər!

Bununla da Kokarallıuşaqlar onun ruhani duyğularına daha şəkk gətirmədilər. Həmən o mübahisəni heç cür unuda bilməyən Məcid Rəsulov o günlərihər gün xatırlayırdı.Məhz o mübahisədən sonra "Ax, bu riyaziyyat!”sözü onu görən Kokarallı uşaqların ilk sözünəçevrilmişdi. Onlar bu sözü tez-tez təkrar edirdilər:

-Ax, bu riyaziyyat!

***

Kubinka dövlət içində dövlət kimiydi.Onun öz qanunları vardı və onları pozmaq olmazdı. O, "el içində, öl içində”prinsipi ilə yaşayırdı. Kubinkada yaşamaq kənar adamlara qəribə görünsə də,orada yaşayanlar üçün adi bir həyat tərzi idi. Orada yaşayan hər hansı bir şəxshaqqında kənara bir söz belə çıxa bilməzdi. Sözgəzdirənlər məxsusi şəkildə cəzalandırılırdı.Sənaye texnikumunda oxuduğu bu üç il ərzində bir kimsə ona "qaşın üstə qaravar” deməmişdi. Əksinə, "Bacoğlu, birdənpulun olmaz” deyib ona cibxərcliyi verənlərdə, siqaret satmağı təklif edənlər də olmuşdu.O da qaydalara əsasən bunların heç birindən imtina etməmişdi. Bir-iki dəfədən sonra ondan tacirçıxmayacağını qət etmişdilər. Ona hərdənbir cib xərcliyi verənlər olsa da,siqaret satmağı təklif edənlər bir daha olmamışdı. Onun səliqəsi və sahmanı, davranışı və rəftarıKubinka əhlində rəğbət hissi oyatmışdı. Artıq Kubinka əhlinin də fəxr edəcəkadamı var idi.

Əbdüləli müəllimin tez-tez Kubinkaya gəlibgetməsi də diqqətdən kənarda qalmamışdı. Onun Nuxada müəllimlik etməsini dəbilirdilər. Bir gün Kubinkada rastına çıxanqonşularından biri onu çox hörmətlə salamladı və dedi:

-Sizə halal olsun!Qeyrətli adamsınız.Hansı köməyə ehtiyacınız olsa, biz hazırıq.

Əbdüləli müəllim bu sözlərdən kövrəlmişkimi oldu. Bir anlığa susub fikrə getdi. Sonra da özünü toplayıb təşəkkür etdi:

-Allah sizi qorusun! Var olasınız!

Budəfə Bakıya Əhməd qardaşsız gəlsə də, bu hadisə onun sabaha inamını daartırırdı.

Evədə Babuşka Vera ilə anasınınşirin-şirin söhbər etdiklərini görüb kefi daha da kökəldi. Anası deyirdi:"Hamid də məktəbə gedir. Görək, axırı necə olacaq?” Babuşka Vera isə:-Yaxşıolacaq, Gulli xanım!- deyə təskinlik verirdi. Əbdüləli müəllim adəti üzrəsalamlaşıb üzünü anasına tutdu:

-Anacan, bu yerin adamları necədir?

Güllü xanım gülümsədi:-Bunlar da onlarkimi mehribandırlar. Ağzıbütövdürlər. Onlardan bunların bir fərqi vardır. Onlarsevgilərini gizlədə bilmirlər. Bunlar isə hər deyəndə açıq danışmırlar.

Əlbəttə ki, Güllü xanım "onlar” deyəndəKokaraldakı adamları nəzərdə tuturdu. Bu da Əbdüləli müəllim üçün tam anlaşıqlıidi. Əbdüləli müəllim söhbəti bir az da qızışdırmaq istədi:

-Babuşka Vera, bəs sən nə deyirsən?

-Nə barədə?

-Kubinka barədə.

Babuşka Vera sanki gözləmədiyi bir suallaqarşılaşan adamlar kimi oldu.Əvvəlcə döyükdüvə udqundu, sonra yarırus və yarıtürkcə danışmağa başladı:

- Bakıda avtoritet jiteley Kubinki oçenböyük. Alış-veriş bunların qanında. Üzdənbaxanda çox sakit görünürlər. Amma mujçinı zdes qoryaçiye, devuşki qordıye inezavisimıye.

Babuşka Vera öz danışığına mat qalmışkimi ağzıaçıla vəziyyətdə dayandı və susdu. Sonra da gülümsədi. Ona baxıb Güllüxanım da, Əbdüləli müəllim də

gülümsədilər. Birdən hər üçünü gülmək tutdu.

Ana danlağı

II

Bu axşam dördüdə süfrə başında idi.Elə ki, süfrə yığışdırıldi, onda Güllü xanım Əbdüləliyə tərəfdöndü:

-Allaha çox şükür olsun ki, bu il Məcidinstituta girdi, Hamid də, Allah qoysa, birinci sinfə gedəcək. Daha nə qalıbki? Dörd-beş gündən sonra dərslər başlayacaq. Allaha çox şükür!

-Ay ana, daha nəsə demək istəyirsən, ammademirsən.

-Allah atana rəhmətlər eləsin, ay oğul! Eləbilirəm ki, harada olsaq da, o, Davud dağının döşündən durub bizə baxır. Onunbaxışları ilə rastlaşanda yadıma sənin hələ də subay olmağın düşür.Axı, o mənə çox tənəli baxır.

- Baxmaz, anacan, baxmaz!

-Baxır, oğlum, baxır!

-Axı, nəyə görə?

-Sənə qarşı soyuqluq elədiyimə görə.

Əbdüləli müəllimciddiləşdi.Onun maraq, hörmət və sevgi dolu baxışları

Əbdüləli müəllim.

Rəsulov Əbdüləli Hacı Lətifoğlu

anasına zilləndi:

-Nə danışırsan, ay ana? Bəs biziboya-başa çatdıran sən deyilmisən? Bizi uzaq yolların tozundan, səhraların bürküsündən, bəziinsanların soyuqluğundan qoruyan sən olmadınmı?

Əbdüləli müəllim anasına yaxınlaşıb boynunu qucaqladı. Üzünü anasınınüzünə söykəyib, dən düşmüş saçlarına sığal çəkməyə başladı:

-Bu saçlar ərinin çəkdiyi əzabları gözləriilə görən bir qadının ürəyinin ağrılarından ağarmadımı? Körpə Hamidin gözyaşları dən-dən olub bu saçlara səpələnmədimi? Heç vaxt özünü sındırmayanyeniyetmə oğlunun atasının məzarıqarşısında sonsuz bir kədərlə əyildiyinigörən ananın saçları ağarmasın, neyləsin?

Bayaqdan bəri sakitcə dayanan Məcid ayağadurub gözləri yaşaran anasının əllərini əllərinə aldı:

-Telləri bilinən xəzəl kimi damarları görünən ana əllərinin qiymətinihesablayacaq bir düstur tapa bilsəydim, nə dərdim olardı ki? Şair demişkən:

Qandan, candan gəlmədir

İnsanın məharəti.

Bəsimizdir, anacan,

Əlinin hərarəti.

Halal südünlə bizə

Namus, qeyrət içirdin.

Səhralardan adladıb,

Dəryalardan keçirdin.

Sənin borcunu vermək

Deyil işimiz bizim.

Sənsiz batar Günəşi

Körpə ürəyimizin.

Bir tərəfdə oturub yaşına xas olmayanbir sakitliklə fikrə gedən Hamidi bağrına basaraq Əbdüləli müəllim əlavə etdi:

-Allah qoysa, Hamid bizim hamımızdanağıllı olacaqdır. Bizdən də yaxşı oxuyacaqdır.

Güllü xanım ayağa qalxıb Hamidin o üzündən,bu üzündən öpdü:

-Hamid mənim ana kimi sonuncu laylamdır.Laylalarımın ən mükəmməlidir, özü də sevinc və gözyaşı ilə qarışıq, ən şirin vəən acı laylamdır. Ancaq mən həm də nənəkimi ilk laylamı çalmaq istəyirəm. Əbdüləli,nə deyirsən?

-Deyirəm ki, qoy bu işlər yoluna düşsün.Sənin də, Məcidin də, Hamidin də Nuxadaüzə çıxmaq imkanınız yaransın ki, mən də bir iş görə bilim.

Məcid dikəlib ayağa qalxdı:

-Mən sizin hamınızı təbrik edirəm. Artıqbiz ürəkli surətdə üzə çıxa bilərik. Üçillik sürgün çoxdan - aprelin 20-dənbaşa çatmışdır.

Məcidin bu sözləri Əbdüləli müəllimiayıldan kimi oldu.Ayağa durub sevincindən Məcidi qucaqladı:

-Riyaziyyatçı belə yerdə lazımdır.

Sonra hamını bir-bir hamını nəzərdənkeçirdi, ciddi bir tövrlə əlavə etdi:

-Bunu mən də bilirdim, amma tələskənlikedəcəyimdən qorxurdum. Məcid doğru deyir. İndi ehtiyat ediləsi elə bir şeyyoxdur. Sabahdan Nuxaya yola düşmək üçüntədarük görə bilərik. Mən də bir yük maşını danışaram ki, həm özümüzü, həm dəşey-şüylərimizi aparsın.

-Bəs uşaqların dərsləri?- deyə Güllüxanım soruşdu.

- Məcid istəsə, bizimlə gedər. Sonra daqayıdıb gələr, dərslərinə davam edər. Hamidi də Nuxada birinci sinfə göndərərik.Bircə mən qalıram ki, mənə də fikir yoxdur. Evdə ana olandan sonra gedib dərsdeməyə nə var ki? Amma gələn il ali təhsilalmaq üçün bəxtimi sınamq fikrindəyəm.

-Aıllah, ağzından eşitsin, ay oğul!Gedim, yerinizi salım, yatın!

***

Azərbaycan Pedaqoji İnstitutu

III

1931-ci il 20aprel tarixindən günə-gün hesablanan sürgün müddətinin 1934-cü il 20 apreltarixində tamamlanması, Əbdüləli müəllimin iştirakı ilə anasının, qardaşıHamidin Nuxaya qayıtması Məcidin, bir növ, ruhən yüngülləşməsinə səbəb olmuşdu.O daha enişli və yoxuşlu Kubinkaya gedib gəldikcə qorxulu düşüncələrin təsirialtında sıxılmırdı.

Digər bir tərəfdən isə 1 sentyabr1934-cüil gənc Məcidin həyatında unudulmaz bir tarixə çevrilmişdi. O, AzərbaycanPedaqoji İnstitutunda təhsil alırdı. Lap elə qəbul imtahanlarını verdiyi ərəfədəburada güclü beyinlərin toplandığını hiss etmişdi. Elə ki, dərslər başladı,onda Məcid düşdüyü mühitin cazibəsində layiqincə fırlanmaq üçün butün əqli vəfiziki qüvvələrini səfərbərliyə aldı. Qayda belədir ki, böyük adamlar xırda,xırda adamlar isə böyük adamların arasında sıxıntıdan başqa bir şey görmürlər.Sadəcəolaraq, böyük şəxsiyyətlər böyük şəxsiyyətlərin yanında rahatlıq və sərbəstliktapırlar.

Azərbaycan Pedaqoji İnstitutu isə artıqtarixi şəxsiyyətlərin qarşılaşdığı, salamlaşdığı, opponentləri ilə mübahisələrəvə mübadilələrə girişdikləri elm ocağına çevrilmişdi. Azərbaycan XalqKomissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanovun 26 avqust 1921-ci il tarixlidekreti əsasında yaradılan bu təsisat o vaxt rusdilli tələbələrlə yanaşı anadilimizdə təhsil alan altı tələbə ilə işə başlamışdı. İndi burada yüzlərlə tələbə türk dilində təhsil alırdı. Onun İlkdirektoru Odessa Universitetinin "Biologiya”fakültəsinin məzunu prof. Fətulla bəy Əziz oğlu Rzabəyli (1885-1968) olmuşdu. O, İnstitutun yaradılması ilə bağlıyaradılan komissiyanın sədri olmuş,1921-1924-cü illərdə APİ-yə rəhbərlik etmişdi.

Ondan sonra bu vəzifəni M. Əfəndiyev, Ş. Manafov, C. Məmmədzadə kimigörkəmli ziyalılar icra etmişdilər.1927/1928-ci, 1928/1929- cu tədrisillərində bəzi çətinliklər üzündən Azərbaycan Pedaqoji İnstitutu ADU-ya birləşdirilsədə, 1929/1930-u tədris ilindən etibarən Pənah Qasımovun rəbərliyi (01.09.1929-10.12.1930) ilə əlahiddə tədris müəssisəsi kimi yenidən fəaliyyətə başlamışdı. P.Qasımovdan sonra Məmməd Bayramov (10.12.1930-22.02.1933), Bəşir Bünyadov (22.02.1933-21.12.1933) APİ-nin rektoru olmuşdular. Məcid RəsulovunAPİ- dəki tələbəlik illəri Mirzə Məmmədovun (21.12.1933-25.05.1936), Davud Rəsulzadənin (26.05.1936- 31.02.1937 və ya 08.08.1936-25.01.1937),Hüseyn Musayevin (31.01.1937-07.10.1937) və Aqil Salayevin (22.11.1937-27.11.1939) direktorluğu dövrünə təsadüf etmişdi.Adları çəkilən direktorların direktorluqmüddəti ilə bağlı rəqəmlərdəki çarpaşıqlıq və çarpıcılıq repressiyadövrünün dolaşıqlıqlarından irəli gəlmışdi.

"Stalin-Beriya-Bağırov Üçlüyü”nün ən şirindövründə və bağıra-bağıra Bağırovdan sitat gətirənlərin ən alovlu vaxtında Kremldəki havadarı Anastas İvanoviç Mikoyanagörə Azərbaycanı, demək olarki, PartiyaTəşkilatının rəhbərliyində sözü keçənLevon Mirzoyan idarə edirdi. Nəticədə1932/1933-cü tədris ilində APİ-nin bütün fakültələrində erməni şöbələriaçılmışdı. Vətəndən və millətdən dəmvuranların gözləri qarşısında kütləvi repressiyalar keçirildi. APİ-nin "SSRİtarixi” kafedrasına M.Q.Əsiryan,"Marksizm-Leninizm” kafedrasına Q.A.Simonyan, "Siyasi iqtisad” kafedrasına T. A. Petrosyan, "İngilis dili”kafedrasına T. O. Akopova, "İqtisadi coğrafiya” kafedrasına T. A. Koçaryan rəhbərlikedirdilər.

Çox iyrənc bir dövr idi. Sözdə ölkəninbirinci adamı olan Mir Cəfər Bağırovqorxunc xəyali bir obraz şəklində təbliğ olunur və elə o cür də təsəvvüredilirdi. Xalqı daim qorxu, səksəkə vəçaşqınlıq içində saxlamaq üçün onun varlığına hamını inandırmaq istəyirdilər.Bağırov var idisə də, təbliğat üçün var idi. Axı,

Azərbaycan Pedaqoji İnstitutu

o. Azərbaycanüçün necə var idi ki, APİ-nin "Ümumi tarix” kafedrsı S. P. Ağayan,

A. A.Padikyan, A. S. İonesyan , Q. S.Aslanyanla, "Pedaqogika və psixologiya” kafedrası Q. Q. Karamyan, A. M.Tevosyanla doldurulmuş, "Dil-ədəbiyyat” fakültəsində isə A. A. Qəribyan və A.A. Balayan çalışırdılar.

1930-cu illərin axırlarına yaxın APİ-nin"Riyaziyyat” fakültəsində X. O. Qayamova, A. A. Kartaşyan, S. A. Xaçiyan, E. S.Qriqoryan, "Fizika” kafedrasında S. S. Baqdasaryan, T.A.Qakisov kimi açıq-aşkarantitürk xətti

yeridən ermənilər məhz o məşhur "Üçlüyün”üçüncü həlqəsi kimi təbliğ edilən şəxsin xeyir-duası ilə yerləşdirilmişdilər. Bəzəninsan özündən asılı olmayaraq fikirləşir ki, o məhşur "Üçlüy”ün üçüncü həlqəsinə gündə olmuşdur? Nə üçün yerdə qalan həlqələronu saya salmamışlar? Əgər onu saya saldıqları halda belə hadisələr başvermişdirsə, o kim imiş? Bəlkə də, o illərin reallığı onda imiş ki, adamlar busualı verməkdən çəkinmişlər. Hamı bilirmiş ki, o-cəlladdı, "Stalin, Beriya,Mikoyan Üçlüyü”nün hökmünü yerinə yetirəndi. Məhz bu cəlladın razılığıyla 1931-ci ildə APİ-də yaradılan 26 kafedranınçox önəmli əməkdaşları repressiya illərində həbs edildi, sürgünə göndərildivə güllələndi. Onlar üçün Azərbaycan əl dəyməyən meşə kimiydi. Onlar sapıözümüzdən olan baltaları kommunist ideologiyası və ateist düşüncələrlə itiləyir, Şəkililər demişkən,xartlayırdılar. Kommunist və ateist baltaçılar əyri ağaclara söykənib, düzağacları kəsirdilər. Bu rəzalətə təkcə APİ deyil, bütünlüklə Azərbaycan xalqı dözməli olurdu. Məcid Rəsulov da o vaxtkı sənədlərində məcburiolaraq özünü "kasıb bağban oğlu” kimi təqdim edirdi. Əlbəttə ki, duyğulu bir gəncinürəyincə olmayan bu təqdimat onun insanlarla davranışı və rəftarına da sirayaətetmişdi.

Şəksiz ki, Məcid Rəsulovun xarakterindəki ciddilik və obyektivlik elməmünasibəti ilə, sərtlik isə ilk gənclik və tələbəlik illərində məruz qaldığı vəmüşahidə etdiyi haqsizlıqlarla bağlı olmuşdur. Belə deyirlər ki, nə vaxtsa qəbul imtahanları zamanı bir erməninilap yuxarılardan tapşırıblarmış. Qəbul imtahanı götürən müəllimlər nəyinbahasına olursa-olsun, yuxarılara yarınmaq üçün heç bir riyazi düşüncəsiolmayan erməniyə dolayı yollarla kömək edirlərmiş və aradabir abituriyenti tərifləyirmişlər.Onların hərəkətlərini izləyən Məcid Rəsulov savadsız erməninin qiymətini yazıbkomissiya üzvlərinə deyir: ”Abituriyentin qiymətini yazmışam qol çəkin!” Səndemə, Məcid Rəsulov kütbeyin abituriyentə "2” də yox, "1” yazıbmış. Heyrətlənmişkomissiya üzvləri savadsız abituriyentimüdafiə etməyin faydasız olduğunu qət edib imtahan vərəqəsiniimzalayırlar.

Məcid Rəsulovun APİ ilə tanışlığı onun bir alim və bir şəxsiyyət kimiyetişməsində müstəsna rol oynamışdı. O burada elmin və siyasətin necə kəsişdiyini,aşağıya və yuxarıya hansı bucaqlardan baxıldığını görmüşdü. Düz bucaq, korbucaq, iti bucaqdan baxmağın riyazi məntiqi ilə yanaşı siyasi-ideoliji məntiqinidə öz şəxsiyyətində yaşayan tələbə Məcid məhz burada Məcid Rəsulov kimiyoğrulub yapılmışdı. Burada – APİ-də "Riyaziyyat” kafedrasına prof. M. R. Əfəndiyev,"Fizika” kafedrasına dossent R. M. Məlikov, "Riyaziyyatın tədrisi metodikası”kafedrasına isə prof. A. M. Ammosov rəhbərlikedirdilər. Onlar ləyaqətli elm adamları idilər. Onları elmin gələcək inkişafıdüşündürürdü. Məcid Rəsulov üçün müəllimləri, müəllimləri üçün Məcid Rəsulov əsilkəşf idi. Elmin uğurla və uğursuzluqla dolu dolanbac yollarında saç ağardan bu əzabkeşlərMəcid Rəsulovun simasında gələcəyin daha böyük əzabkeşini tapmışdılar. Əslində əzabdandoymayan bu əzabkeşlər çox xoşbəxt idilər. Bu xoşbəxt əzabkeşlərin daha birxoşbəxtliyi də onda idi ki, onların sırasında gələcəkdə dünya şöhrəti qazanacaqakad. Yaroslav Borisoviç Lopatinski də var idi. O, 9 noyabr 1906-cı ildə Tbilisidəanadan olmuşdu. Onun babası L.Q.Lopatinski slavyan filologiyası üzrə tanınmış professor idi. O, nəvəsinin də filoloq olmasını istəyirdi.YaroslavBorisoviç isə riyaziyyata həvəs göstərirdi. O, istəyinin dalınca gedərək1921-ci ildə - hələ on beş yaşında ikən ADU-ya daxil olmuş və 1926-cı ildəoranı çox böyük müfəffəqiyyətlə bitirmişdi.Xüsusi törəməli differensial tənliklər daim onun diqqət mərkəzində idi.

Akad. YaroslavBorisoviç Lopatinski

(09 noyabr 1906-10 mart 1981)

YaroslavBorisoviç bu qəbildən olan tənliklər üzərində düşünməkdən və çalışmaqdan əslayorulmurdu. Əldə etdiyi elmi-təcrübi nəticələri ümumiləşdirmək ona xüsusi zövqverirdi. Riyazi fizika tənliklərinin həllində əldə etdiyi nailiyyətlər onu dahada ciddi axtarışlara sövq edirdi. Onun əsas işləri differensial və inteqral tənliklərə,həmçinin cəbrin bir sıra məsələlərinə həsr edilmişdi. O, xüsusu törəməli differensial tənliklərin həllindəsərhəd məsələlərininəzərdənkeçirmiş, həlli üçün fundamental şərtlərirəli sürmüşdü. İlk vaxtlar bunu "Şapiro-Lopatinski şərti”adlandırsalarda,Amerika riyaziyyatçıları, sadəcə olaraq, "Lopatinski şərti” adlandırdılar.Y.B. Lopatinskinin sərhəd məsələlərinhəllində tətbiq etdiyi müasir tipoloji metodlar fizikanın və mexanikanın riyazi problemləriüzərində çalışanelmi dairələrinmarağına səbəb olmuşdu. Onun metodlarındanistifadə edən yapon alimləri buna "Lopatinski determinantı” deyirdilər.Universiteti qurtaran kimi Bakının, Lvovun və Moskvanın müxtəlif ali məktəblərindəmühazirələr oxuyan Y.B.lopatinski 1938-ci ildə dissertasiya müdafiə etmədənXarkov Universitetinin Elmi Şurasının qərarı ilə fizika-riyaziyyat elmlərinamizədi alimlik dərəcəsinə layiq görüldü. 1947- ci ildən fizika –riyaziyyatelmləri doktoru olan, 1951-ci ildə USSREA-nın müxbir, 1965-ci ildə həqiqi üzvü seçilən, elmi rəhbərliyi altında 40namizədlik, 10 doktorluq işi yazılan bunəhəng 1926- 1945-cı illərdə Bakıda –APİ-də və ADU-da, 1946- 1963-cü illərdə Lvov Universitetində, 1963-1966-cı illərdə Moskva Qaz sənayesi və Neft-kimyaİnstitutunda, 1966-1981-ci illərdə Donetsk Hesablama Mərkəzində və Donetsk DövlətUniversitetində öz fəaliyyətini davam etdirmiş, nəhayət, 10 mart 1981-ci ildə vəfatetmişdir. Elliptik tip tənliklər vəsistemlər üçün sərhəd məsələri nəzəriyyəsinə yeni şərtlər əlavə edənY.B. Lopatinski Banax fəzasında operator tənliklər üçün Koşi məsələlərinin həllindəciddi nəticələr əldə etmişdi.

Məcid Rəsulovunbelə bir mühitə düşməsi onun fitri istedadının aşkarlanmasına və əqli qabiliyyətinin inkişafına misligörünməmiş təkan verdi. Vaxtı ilə Şərqmütəfəkkirləri Şəms Təbrizi (1185-1247/48) ilə Cəlaləddin Rumi (1200/07-1273)qarşılaşmasını "iki okeanın qovuşması” kimi qiymətləndirmişdilər. Məcid Rəsulovvə Y.B. Lopatinski rastlaşması da buna bənzər bir hadisə idi. Şəms Təbrizi -Rumi əməkdaşlığı qlobal ədəbi-bədii-fəlsəfi düşüncənin, MəcidRəsulov - Y.B. Lopatinski əməkdaşlığı isə qlobal riyazi-fiziki düşüncənin sərhədlərini genişləndirdi.

***

Ax, bu riyaziyyat!

IV

Məcid Rəsulovun yeni bir ulduz kimi elmin səmalarındaparlayacağı APİ-nin müəllim, professor heyətində artıq heç bir şübhədoğurmurdu. 1937/1938-ci tədris ilində institutu "Birinci dərəcəli diplom”labitirən Məcid Rəsulov artıq o dövrdə ADU-da çalışan YaroslavBorisoviç Lopatinskinin təklifi ilə aspiranturaya qəbul olunur. Bu, hərhansı savadlı bir tələbəyə göstərilən etimad deyildi. Bu, riyaziyyat adlı elmingələcəkdə qazanacağı böyük uğurlara imza ata biləcək istedadın təbiiliyinə-fitrətinə inamdan irəli gələn etimad idi. Buna görə də elmi rəhbər olmağıLopatinskiyə həvalə edirlər. O da elmi rəhbərliyi həvəslə öz üzərinə götürür.

Məcid Rəsulov aspiranturaya qəbulimtahanlarını müvəffəqiyyətlə verir və müsabiqədən keçərək , "Funksionsalanaliz” üzrə ADU-nun aspiranturasına qəbul edilir. O dövr üçün Məcid Rəsulov səviyyəsində kadrı əldənvermək şansı əldən verməyə bərabər idi. Prof. M.R. Əfəndiyev, prof. A. M. Ammosov, dossent R. M. Məlikov vəbaşqa müəllimlərinin təklifi ilə onu APİ-yə - "Riyazi analiz”kafedrasının assistenti vəzifəsinə dəvət edirlər. Onun pedaqiji fəaliyyəti dəelə o vaxtlardan başlamış və demək olar ki, ömrünün sonuna qədər davam etmişdi.

Rəqəmlərin təhlili, onların mahiyyəti və mənasını açmaq cəhdi Məcid Rəsulovurahat buraxmırdı. Riyazi analiz ona axtarış kimi görünrdü. Bəs bu axtarış nəyinaxtarışı idi? Kokaralda olduğu kimi yenə də öz-özünə təkrar edirdi:

-Ax, bu riyaziyyat!

Sonra da dərin bir fikrə gedib,sonsuz düşüncələrə dalan Məcid Rəsulov daxili bir

Məcid Rəsulov . 1938-ci il.

ADU-nun aspirantı

monoloq söyləməyə başlayırdı:

-İlahi, nə qədər məchul olar? Bu məchullarıntapılması üçün məlumlaramı istinad etmk lazımdır? Axı, yarımməchullar və yarımməlumlarda vardır. Onlar Ayın və aysberqıngörünən və görünməyən tərəfləri kimidir.

Ax, bu riyaziyyat!

Görünənə görə görünməyəni görmək!

Nə yaxşı ki, elmdə"axtarıb tapmaq”, "kəşf etmək” kimi istilahlar vardır!

Qarışqanın addımı nəqədərdir və o hansı bucaq altında addımlayır? Riyazi

baxımdan bu cox sadə bir şeydir. O hansısa bir düsturun köməkliyiilə bunu tapacaqdır. Elə bir sahəvarmıdır ki, riyaziyyat ora nüfuz edə bilməmiş olsun?

-Yoxdur və ola da bilməz.”

Assistentliyininilk dövründə necə olmuşdusa, gənc bir qız ona çəpəki,

yəqin ki, qıyğacı baxmışdı. Məcid müəllim qeyri-ixtiyari olaraqgülümsəmişdi. Sonra da fikirləşmişdi ki, ixtiyarilik üçün hər hansı bir qiymətməqbul sayıla bilər.

Bəs qeyri-ixtiyariliküçün hansı qiymət əsas götürülməlidir? Çəpəkivə ya

Qıyğacı baxışlara gəldikdəisə baxmaq üçün hansı bucaq daha məqbuldur?

Bir ara iti bucaq altında sancılan itibaxışlardan hansı sürətlə qaçmaq

olar sualına cavab vermək istəmişdivə kağız üstündə bunu tapmağa müvəffəq olmuşdu. Məsələ bunda idi ki, qaçılmasımümkün olmayan o iti baxışlara hələlik rast gəlməmişdi. O iti baxışların qabağından qaça bilməyəcəyigünü isə heç ağlına da gətirməmişdi.

-Ax, bu riyaziyyat!..

Riyaziyyat onu itibaxışlar haqqında deyil, bərabərliklər, tənliklər haqqında düşünməyə vadaredirdi. Nə olsun ki, yayda gündüzlər uzun, gecələr qısa, qışda gecələr uzun,gündüzlər qısa olur? Məsələ ondadır ki, nəticə bərabərliklə qurtarır. Yazda vəpayızda baş verən gecə-gündüz bərabərliyi anlarındakı tarazlaşmalar da bir üstəlik.Böyük kainatdakı tarazlıq, bərabərlik və tənlik onun tərkib hissəsi olan hərhansı bir obyektdə bütövün böyük,böyüyün kiçik hissəyə olan nisbətində

özünü göstərmirmi? Ölçünün və simmetriyanın bir qalaktika daxilindəki sabitliyini,ayrı-ayrı qalaktikalar baxımından isə ölçünün ölçüsüzlüyünü, simmetriyanınassimmetrikliyini riyazi gözlərdən başqaqeyri gözlərlə görmək mümkündürmü? Axı, bir şey digərinə təndir. Sevinci kədərinə,ağı qarasına, enişi yoxuşuna bərabər olan, dostu dostuna tən gələn bu dünyanıngözümüzün və ağlımızın sferasına sığmayan yerləri vardır.

Ax, bu riyaziyyat!

Onsuz nə etmək olar?

Ax, bu riyaziyyat!

Ax, bu Lopatinski!

Məcid Rəsulovun üzərində işləyəcək mövzunun adı belə idi:"Differensial

tənliklər üçün bəzi qarışıq məsələlərin həllinin çıxıqlar üsuluilə araşdırılması.”

Elmi istiqamətini riyazi fizika tənliklərinin həlli vəaraşdırılması üzrə

götürmüş Məcid Rəsulov differensialtənliklər və funksional analiz kimi çətin və mürəkkəb sahələrdə də öz sözünüdeməli idi. Bu işin qəribəliyi onda idi ki, o həm nəzəri, həm də tətbiqi əhəmiyyətdaşıyırdı. Belə bir elmi işin öhdəsindən gəlmək cılğı riyazi düşünə bilən xalisriyaziyyatçılara nəsib ola bilərdi.

Oldu da!

Amma bu böyük alim ömrünün altı iliniİkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində hərbi xidmətdə keçirməli oldu.

***

Müharıbə vəalim

V

Alber Kamü hansısa bir əsərindədeyirdi ki, müharibə və bəla həmişə bir-birini izləməkdədir. Müharibəqurtaranda bəla, bəla sovuşanda müharibə başlayır. İnsanlar isə müharibənin və bəlanın qarşısınıalmaqda həmişə acizdirlər.

İkinci Dünyamüharibəsi də sülh müqavilələri bağlana-bağlana, ölkələrarası dostluqdan və əməkdaşlıqdandanışıla-danışıla baş verdi. Danışıqlarla pərdələnən niyyətlərin həyatakeçirilməsi üçün hərbi müdaxilələri əsas götürdülər. Beləliklə, 1939-cu il sentyabrayının 1-də Faşist Almaniyasının Polşaya hərbi müdaxiləsi İkinci Dünya müharibəsininbaşlanmasına səbəb oldu. Çünki iki gundən sonra İngiltərə və Fransa Alamiyayamüharibə elan etdilər. Fransanı və İngiltərəni müharibəyə sövq edən Polşaya köməkməsələsi deyil, özünü qorumaq instinkti ilə yanaşı pay bölgüsündə kənardaqalmaq qorxusu idi. Çünki Yer kürəsi onlarıngözünə şar şəklində hazırlanmış tort kimi görünürdü. Belə bir instinkt vəqorxu həm də SSRİ-nin canına sirayət etmişdi.

Şimal-qərb sərhədlərinın qorunmasındanehtiyyat edən SSRİ 28 sentyabr 1939-cu ildə Almaniya ilə "Dostluq və sərhədlərhaqqında” müqavilə bağladı.

30 noyabr1939-cu ildə SSRİ Finlandiyaya hərbimüdaxiləyə başladı. Finlandiyaya müdaxilə12 mart 1940-cı ildə başa çatsa da və "Qış müharibəsi” adı ilə tarixə düşə də, SSRİ-də səfərbərlikelan edildi. Müharibə şəraiti ilə əlaqədar olaraq ali təhsilli vətəndaşlar üçünverilən möhlət ləğv edildiyindən Məcid Rəsulov15 dekabr 1939-cu ildə hərbi xidmətə çağırıldı. Bu zaman ona ADU-nun rəhbərliyitərəfindən belə bir arayış verildi:

-Məcid Rəsulov aspirant olduğu müddətdərəhbər mütəxəssislərin müsbət rəyini qazanmışdır. İlk imkan yarandığı zaman o,aspiranturada təhsilini davam etdirərsə, onun elmi işçi kimi formalaşmasına taməsas vardır.

M.Rəsulovun mülki riyaziyyatçı ixtisasıonun hərbi təyinatının müəyyən edilməsinə səbəb oldu. O hərbi xidmətinə 293-cüatıcı diviziyanın 393-cü artileriya alayının hesablayıcı bölməsinin komandiri vəzifəsindəbaşladı. O yüksək çinli zabitlərə riyaziyyat kursları keçirdi və müharibənintezliklə qurtaracağı ümidi ilə yaşayırdı. Lakin belə bir məsəl vardır: "Sənsaydığını say, bax, gör, fələk nə sayar.”Sən demə, Sovet-fin müharibəsi böyük tamaşanın ilk pərdəsi imiş.

Məcid Rəsulov İki illik hərbi xidmətni başavurmaqda ikən Böyük Vətən müharibəsi başlayır. Onu 393-cü arilleriya alayınınhesablayıcı bölməsinin

Məcid Rəsulov . 1944-cü il.

960-cıartilleriya alayının komandiri

komandirliyindən azad edib, Qərb cəbhəsinə göndərirlər.O, Qərbi Ukraynanın qədim şəhəri Lutsk uğrunda gedən qızğın döyüşlərin birindəyaralanır. Avqust ayı idi. Onu Sverdlovska (Yekaterinburqa) müalicə olunmaq üçün təxliyyə xəstəxanasına göndərirlər.Ural Federal Dairəsinin mərkəzi sayılan Sverdlovsk hələ Nikolay vaxtından Peterburqla müqayisəedilən şəhərlərdən biri idi: PeterburquAvropaya, Sverdlovskı isə Asiyaya-Sibirəaçılan "rus pəncərəsi” adlandırırdılar.

Yaralarısağalan kimiyenidən cəbhəyə qayıdan M. Rasulov 1941-ci ilin noyabrından 1942-ciilin mart ayınadək 293-cü atıcı diviziyanın tank əleyhinə batareyasınınkomandiri təyin edilir. 1942-ci ilin martında Tbilisiyə-Zaqafqaziya hərbi dairəsinəkiçik leytenantlar kursuna göndərilir. Kursu bitirib kiçik leytenant rütbəsindəcəbhəyə qayıdır.

Qızğın döyüşlərin birində taqım komandiri həlak olur vəbriqada komandiriniun əmrilə M. Rasulov onu əvəz edir. Bir aydan sonra ona cəbhəkomandirinin əmrilə qvardiya leyenantı rütbəsi verilir.

1942-ciilin oktyabr-dekabr aylarında o, Cənub cəbhəsi 10-cu atıcı qvardiyabriqadasının ayrıca artilleriya diviziyasının qərargah batareyasının idarəetmətaqımının komandiri olur.

***

Bu odlu vəalovlu illər Məcid Rəsulovun yaddaşındadaim yaşadı. Cəsədlərlə örtülü yollardan, qan ilə suvarılan çöllərdən keçən buinsan bəzən müharibə xatirələrini danışmaqla ibrət olsun deyə bizlərə ağıl və təskinlikvermək istəyirdi. APDU-nun Şəki filialının direktoru, riyaziyyat üzrə elmlərdoktoru, prof. Rafiq Rəsulovun əmisi Məcid müəllimin dilindən söylədiyi xatirəibrətamizliyi ilə diqqəti cəlb edir:

-Əmim həmişəmüharibənin ağır məqamlarından, dəhşətli mənzərələrindən ürək ağrısı ilədanışırdı. Bir dəfə "Ehtimal nəzəriyyəsi” ilə bağlı maraqlı bir söhbətbaşlamışdıq. Birdən o, dərin fikrə getdi, gözlərini bir nöqtəyə dikdi, bir müddətbeləcə dayandı. Düşündüm ki, yəqin, söhbət açdığımız məsələnin hansısa elmi tərəfiniaxtarır. Sən demə, xəyal onu çox uzaqlara - o ağrılı-acılı illərə aparıbmış.Birdən o, söhbətə başladı və dedi: "İşə bir bax! "Ehtimal nəzəriyyəsi” bir dəfəmənim həyatımı ölümdən xilas edib. Bəlkədə, bu gün yaşamağıma görə mən bu nəzəriyyəyə borcluyam.”

Məni maraqgötürmüşdü. Sual dolu nəzərlərimin ona dikildiyini görən əmim söhbətinə davametdi:

-Müharibəninodlu-alovlu günlərindən biri idi. Mənim riyaziyyatçı olduğumu, "Ehtimal nəzəriyyəsi”niyaxşı bildiyimi eşidən rəhbərlik belə bir qənaətə gəlibmiş ki, mən generallara,komandirlərə bu nəzəriyyəni öyrədim, müəyyən dərslər keçim. Məqsəd ağır atıcı silahlardandüzgün istifadəyə nail olmaq idi. Dərslər təşkil olundu və mən veriləntapşırığı yerinə yetirdim - "Ehtimal nəzəriyyəsi”nin mahiyyətini hərbçilərə öyrətdim.Mən vzvod komandiri idim. 25 nəfər əsgərə rəhbərlik edirdim. Bir dəfə kəşfiyyataçıxanda mühasirəyə düşdük. İki yolumuz var idi: ya əsir düşməli, ya da mühasirəniyarıb çıxmalı idik. Mühasirəni yarıb çıxmaq bilə-bilə ölümə getməyə bərabəridi.

Hərbin özqəribə qanunları vardır. Hansı vəzifədə olursan-ol, bəzən qərarı özün vermirsən,hamı ilə məsləhətləşməli olursan. Belə bir çətin anda əsgərlərin böyük əksəriyyətininsəs çoxluğu ilə mühasirəni yarıb çıxmaq yolunu seçdik. Mühasirəni yarıb çıxsaqda, düz on iki nəfər əsgərimizi itirdik. Döyüşçülərimizin yanına qayıdandapolkun komandiri polkovnik məni ən ağır bir cəza gözlədiyini söylədi. Sonra dasual elədi: "Hər dəfə bir tapşırığı yerinə yetirərkən 12 əsgər itirsək, biz necə qalib gələ bilərik?”

Beləhallarda hərbi səhra məhkəməsi ölüm hökmü də çıxara bilərdi. Bunu mən özüm dəbilirdim. Polkovnik silahını qaldırıb mənə tuşlayanda mənim əsgərlərimin hamısısilahlarını qaldırıb ona tərəf tutdular.Mənim əsgərlərim mənim heç bir günahım olmadığını, bu qərarın hamılıqlaverildiyini söylədilər. Polkovnikin bu hərəkətinə qarşı ciddi etiraz etdlər.

Fikrindəndönmək istəməyən polkovnik məni hərbi tribunala verəcəyini bildirdi və belə dəetdi.

Hərbitribunalda mənim işimə baxacaq general ona təqdim edilən sənədlərdə Məcid Rəsulovadını görəndə duruxubmuş. Sən demə, bu general mənim "Ehtimal nəzəriyyəsi” öyrətdiyim"tələbələrimdən birisi” imiş. Öz müəllimini tribunalda görmək istəməyən generalməhkəmə prosesini bu başdan dayandırır, məni polkovniklə barışdırır. Lakin buqisasçı polkovnikin ürəyindəki kin, sən demə, öz yerində dururmuş.

Bir günqızğın bir döyüşün ortasında idik. Göydən güllələr üstümüzə dolu kimi yağırdı.Yerləşdiyimiz sahədən bir qədər aralı ərazinin ortasında hündür bir ağac varidi. Məndən zəhləsi gedən polkovnikin əlinə sanki məni aradan götürmək üçün girəvədüşmüşdü. Polkovnik mənə həmin ağaca çıxıb qarşı tərəfin hansı ərazidə yerləşdiyinimüəyyənləşdirməyi tapşırdı. Bu məni bilə-bilə, qəsdən ölümə göndərmək idi.Orada olan bütün əsgərlərlə görüşüb sağollaşdım və ağaca sarı yollandım.

Çətinliklədə olsa, düşmənin yerini müəyyənləşdirib ağacdan düşdüm. Üstümə aramsız yağangüllələr paltarlarımı deşik-deşik etmişdi. Yoldaşlarımın yanına doğru irəliləməyəbaşladım.

Budur,çatmışam. Ancaq mənzərə o qədər dəhşətlidir ki, nə edəcəyimi bilmirəm. Düşmənin açdığı top atəşi ərazinin külünü göyəsovurmuş, yoldaşlarımın hamısını həlak etmişdi.

Məni bilə-biləölümə göndərən polkovnik də artıq həyatda yox idi...

Əmim susdu. Onun gözləri yaşarmışdı.Bircəkəlmə də desə idi, hönkürüb ağlayacaqdı.Biz də heyrət içindəidik. Mat qalmışdıq...

Özümə söz verdim ki, bir də "Ehtimal nəzəriyyəsi”niəmimin yadana

salmayım...

***

1942-ciilin dekabrından 1943-cü ilin noyabr ayınadək 402-ci atıcı diviziyanın 960-cıartilleriya q ərargah alayınınbatareyasının komandir müavini təyin edilir. Ona baş leytenant rütbəsi verilir.

1943-cü ilindekabr ayında o, 102-ci atıcı diviziyanın 960-cı artilleriya alayının batareyakomandiri olur və müharibənin sonuna kimi bu vəzifədə qalır.

1944-cü ilmayın 1-də döyüşlərdə göstərdiyi şücaətə görə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətininfərmanı ilə "Qafqaz uğrunda” ("Zaoboronı Kafkaza”) medalı ilə təltifolunur. O elə həmin il Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası sıralarına daxilolur.

1945-ci il 9mayda Berlində Almaniyanın kapitulyasiyası haqqında akt imzalanır. SSRİ AliSoveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə"Almaniya üzərində qələbə” («За победу над Германией») medalı ilə təltifolunanların sırasında baş leytenant Məcid Rəsulovun da adı var idi. Sovet dövrüdeyilən zaman içində tələbə olmaq, aspirant olmaq, Böyük Vətən müharibəsi iştirakçısıolmaq, orden və medallı olmaq, üstəlikpartbiletli olmaq şəxsiyyətə qarşı edilən hücumlardan hər tərəfli qorunmaqimkanı verirdi, bu- çox böyük şans idi, şərəf idi. xidmətlərinin dövlət tərəfindəntanınması demək idi.

Lakin o,müharibə qurtaran kimi dərhal ordudan tərxis olunanların sırasında olmadı. O,müharibə qurtarandan 6 ay sonra - 1945-ci il noyabrın 21-də ehtiyata buraxıldı.

Bəli, insandaim zaman içidə olur: gedir, gəlir, durur, oturur, gülür, ağlayır, olur vəölür, hətta, öldürür də. ... Məcid Rəsulovda tədris zamanı tələbə və ya müəllim, müharibə zamanı döyüşçü idi.

Allahaçox-çox şükürlər olsun ki, daha müharibə qurtarmışdı. Artıq Məcid Rəsulovun daelmi işlərini davam etdirmək, alim kimitəsdiqini almaq zamanı gəlmişdi...

***

Görüş

VI

Ordu sıralarından qayıdanda ağacları çılpaq, dağlarıqarlı gördü Məcid Rəsulov. 1945-ci il noyabr ayının ən son günləriyidi. Günəşbathabatda idi. Şəkinin üzünə qışın nəfəsi dəydikcə səhərləri qırovlu,axşamları şirovlu olmuşdu. Uşaqlıq illərində gördüyü yollar o qədər də dəyişməmişdi.Görünür ki, Şəkinin insanları kimi yollarının da qayğısına qalan olmamışdı.Yanıq Məscidin yanında maşından düşüb sola-Bağbanlara doğru buruldu. Evlərinə çathaçatda ürəyində gizlibir titrəyiş hiss etdi. Nədənsə ürəyi bər-bərk döyünürdü. Doğma darvazaya çatmağa beş-on addım qalırdı,lakin darvazadan əsər-əlamət görünmürdü.İlahı, bu nəydi? Evlərini də sökmüşdülər. O boyda evdən kiçicik bir hissənisaxlamışdılar. Darvazanın yerində balaca bir çax-çax vardı. Titrəyən ayaqlarınıəlləriylə tutub saxlamaq istədisə də, olmadı. Dayanıb durdu. Ətrafına baxdı.Sanki burada həyat dayanmışdı. Gedən-gələn də yox idi ki, salam verib bir sözsoruşaydı. Ukraynanı faşistlər o günə qoymuşdular. Bəs buranı dağıdanlar kimləridilər? Görünür ki, bu dünyada bir neçə cür faşist varmış!

Ayaqları əsə-əsəçax-çaxa yaxınlaşmışdı ki, birdən evin qapısı açıldı. Evdən çıxan ataəvəziqardaşı Əbdüləlini gördü. Qışqırmaq istədi, səsi boğazına tıxanıb qaldı,xırıltıdan başqa bir şey əmələ gəlmədi. Elə bil ki, Əbdüləli də nəsə hissetmişdi. O da sövqi-təbii çax-çax tərəfə boylandı. Görüşən baxışlardan qəfilildırımlar çaxdı. Necə qucaqlaşdıqlarını, necə qol-boyun olduqlarını dabilmədilər. Bir də gördülər ki, qabaq-qabağa oturub şirin-şirin söhbət edirlər.

Məcid müəllimsanki yuxudan ayılan kimi oldu:

- Qardaş,anam gözümə dəymir.

Əbdüləlimüəllim cavab vermək istəyirdi ki, həyətdən gələn ayaq səslərini eşidib susdu.Hənirtisindən gələnin Hamid olduğunu bilib dedi:

- Hamid gəlir.

Hamidayaqqabılarını çıxarınca Məcid hərbi formada qapıya çıxdı. Qarşısındakımundirli adamı görən Hamidin sanki dili-ağzı qurudu. Mundirli adam isə Hamidibağrına basıb o üzündən, bu üzündənöpür, sanki onu çiçək kimi iyləyirdi. Axır ki, Hamid özünü toplayıb: -Niyə demirsən ki, gəlmişəm?- deyə sual etdi.

Məcid müəllimisə öz aləmində idi:

-Maşallah, yepyekə oğlan olmusan, qardaşım! İşləyirsən, eləmi? Harada?

- Beş-onaddım buradan aşağıda – ipək kombinatında.

Əbdüləlimüəllim hər ikisinin qollarından tutaraq bağrına basırmış kimi onları özünəsarı çəkdi. Hər ikisini diqqətlə nəzərdən keçirdi, bir qədər susdu, üzərinə çökənkədər buludlarını qovurmuş kimi başını tərpədərək hüznlü bir səslə astadan dedi:

- Anamızda dünyasını dəyişdi, Məcid.

Sanki göygurladı, qəfil çaxan şimşək Məcidi vurdu. Yenə də dizləri taqədən düşdü. Səntirlədi.Əbdüləli müəllim tutmasaydı, yıxılacaqdı. Məcid müəllim özünü toplayıb soruşdu:

-Hadisə nəvaxt olub?

-Bir həftəbundan qabağa qırxı çıxıb. Fikri-zikri sən idin. Uşaqlara tapşır, məniunutmasınlar deyirdi. Gedək, qaranlıq düşüncə qəbrini ziyarət edək.

***

Qəbristanlıq uzaqda deyildi. Nə qər yavaş getsəydin, yarımsaata çatardın. Elə ki, yoxuşu qalxıb, qəbristanlığın qapısına çatdılar, Əbdüləlimüəllim orada yatan cəmi qəbir əhlinin ruhu şafd olsun deyə verib, fatihəoxudu. İçəri daxil oldular.

Güllüxanımın qəbri lap yuxarıda qazılmışdı. Hər üçü qəbrin ayaq qaltında dayanmışdı.Əbdüləli müəllim yenə də dua verib, fatihə oxudu. Məcid müəllim əyilib anasınıntorpağını öpdü. Üzünü anasının üzünə qoyurmuş kimi qəbrini qucaqladı. Hamid isəsakitcə gözyaşlarını silirdi. Məcid müəllim Əbdüləliyə dönüb soruşdu:

-Rəhmətliyi nə üçün lap hündürdə dəfn etmisiniz?

Əbdüləlimüəllim üzünü qardaşlarına tutaraq danışmağa başladı:

-Görürsünüz də, bizim qəbristanlığımız dağın döşündə yerləşir. Anamız tez-tez vəsiyyətedirdi ki, onu hündür bir yerdə basdıraq, atamız Kokaraldan baxanda bir-birlərinigörə bilsinlər. Bu, zarafat deyildi, onun ürəyindən keçənlər idi. bir də

deyirdi ki, mənsizləri doyunca, ürəyim istəyən kimi görə bilmədim. Məni tək qoymazsınız.Tez-tez üstümə gələrsiniz, görüşərik. Müharibə də qurtardı, Məcid gəlmədi.İşdir, əgər o gəlincə mən ölsəm, özü gəlib bura çıxmamış bildirməyəsiniz. O, əsgərdir.Kim bilir ki, başında nə iş var? Mən anamızın ürəyi sıxılmasın deyə ona hey təsəlliverirdim. O məndən də incik idi ki, niyə vaxtında evlənmirəm. Elə hey: - Hamidəmuğayat olun, o, gün görməyib, uşaqlığı sürgündə, sonrakı illəri də aclıqdakeçib, - deyirdi.

Əbdüləlimüəllim əllərini qardaşlarının çiyninə qoyaraq sözünü tamamladı:

Güllü xanım Kərimağa qızının sinə daşıüzərindəki

yazı: "Yad edin hər zamanburda yatanı. Unutmaq

olarmı əzizananı?”

-Dahaqaranlıq düşür. Qayıdaq. Bayaq evdə heç kəsin olmamağına baxma. Biz evə çatankimi eşidib bilənlərin bizə yığışacaqlarını görəcəksən. Neyləməli, bizim işlərimizhələ də qaranlıqda gedir.

(ardı var)