Din dühanın məhsuludur, o,bütün dövrlərdə layiqli

qiymətini almış və bütünxalqların həyatında xilaskar rolu

oynamışdır.

Artur Şopenhauer

Din,yaxud fəlsəfəinsanın bioliji varlıq qılafından çıxmaq ehtiyacından əmələ gəlmişdir, amma birinciyəmənəviyyatın doldurulması, ikinciyə zehnin işıqlandırılması istəyi səbəbolmuşdur; beləki, dinin məkanı ürək, fəlsəfənin ki, zəkadır. Din o zaman müqəddəslikstatusu qazanır ki, fəlsəfə ilə birləşir. Fəlsəfənin yolu alfadan omeqayakimidir və kamil din də öz fəaliyyətini bu istiqamətdə qurmalıdır. Fəlsəfi yolaçıxmaq üçün insandan xüsusi istedad və fərdiliyin dəf olunması qabiliyyəti tələbolunur, amma din hamıüçündür; o, işinə başlamaqdan ötrü insani üstünlüyün ali dərəcəsinəcan atmır, əlbəttə ki, başlanğıcda.

Fəlsəfəninməqsədi öyrənməkdir, dinin vəzifəsi öyrətmək. Əgər din tamam və ya qismən dərkolunmuş ilahi iradənin uyğun pillələrdə obyektivliyini əks etdirmirsə, qanuna bənzəyir.

Dünya,kimin onu necə adlandırmasından asılı olmayaraq, ilahi iradənin, yaxud iradəningücüylə idarə olunur, əlbəttə, söhbət oidarəetmədən gedir ki, insani müdaxilədən azaddır.

Allah-din qarşıdurması deyilən bir əkslik də var, məsələn, din elmə,yaxud fəlsəfəyə qarşı çıxırsa, deməli öz mahiyyəti ilə üz-üzə dayanır.

Keçici, yaranan və əmələ gələn hər şeyin köhnəlib-qocalıb-öldüyüdünyada təzələnmə ağacı həmişə yaşılqaldığına,yaradanın emanasiyası əbədi vətükənməz, elçilərin vasitəçiliyi göz önündə olduğuna görə, varlıqlar yenisilə əvəzolunduğu kimi dini hökmlər də ilahi iradə ilə ziddiyyət təşkil etmədən təşəkküldəolmalıdır.

Fəlsəfi idrak fərdiliyin aradan qaldırılması yolu ilənəyə qovuşursa, Allaha gedən yolun sonu da həmin məqama yetişmə kimi nəzərdənkeçirilməlidir, çünki hər iki yolun yolçuları filosoflardır.

Əslində bu yollar arasında nəzərə çarpan fərq yoxdur,amma yolçular fərdlər olmasa da,yollar fərdi,məqsəd eyni: insan və Həqiqətin dərkolunması, nəticə də eynidir.

Varlığın iç və çöl tərəfləri – zahiri görünüşü və daxili mahiyyəti var. Şair,rəssam, heykəltəraş, ssenarist, əsasən, hadisələrin çöl təsvirini ötürməyəçalışır, amma fəlsəfə mahiyyəti öyrənir. Istənilən sənət əsəri o vaxt ölməzlikqazanır ki, ayrıca şeylərin adi idrakından ideyanın idrakına keçid mərhələsibaş verir.Hər hansı dinin mahiyyətinə ancaq fəlsəfi yolla varmaq mümkündür, deməlimahiyyət mənadahəm dini, həm fəlsəfi proses eynidir.

Dininkilsə, yaxud məscid səviyyəsində təbliğinə gəldikdə isə xətalar vəyanlışlıqların meydana çıxması labüddür.Çünki fərdiliyini yox etməyən insanilahi iradənin məziyyətlərini ehtiva edən tezliyə uyğun gəlməyə bilər, lakin vasitəçiliyinbu kimi təhriflərlə səciyyələnən fəaliyyətini bütövlüklə dinin ayağına yazmaqolmaz.

Fəlsəfəilə dinin insana təsir troyektoriyası üst-üstə düşmür; birinci, yuxarıdanaşağı, ikinci, əks-meyillidir. Başqa sözlə, insan fəlsəfəni öyrənməyə təbiəti başadüşmək cazibəsi, yaxud filosofları oxumaqla – dərk olunmuş ideyanı dərketməkehtiyacı ilə başlayır, amma dinin başlanğıcı müqəddəs sadəlövhlüklərlə doludur.

Heç bir din insanın dərk olunmuş azadlığını, həttaölüm hökmü oxunmuş məhkum olsa belə, əngəlləyəbilməz, çünki bu kimi azadlıqlar gözlə görünən əməllərdə zahirə çıxmır.Filosofun, yaxud hər hansı din xadiminin ayrıca insanı olmur, insan insandır,sadəcə onun mürəkkəb xüsusiyyətlərini hər kəs öz düşüncəsinin sərhədlərinə görəaraşdırır.Sapiens yarandığı ilk gündən hansı iradə ilə dünyaya təşrif gətiribsə,bu gün də odur, sivilizasiya insanın həyat tərzinə aiddir, düşüncə tərzinə yox.Bu mənada dinin payına daha çox məsuliyyətdüşür, nəinki fəlsəfənin, lakin dinin pis əməllərin islahı tendensiyası insanihüquqların məhdudlaşdırılması hesabına olmamalıdır. Balansın pozulması

dinin bayağı hökmlərinə gətirib çıxarır.

İddia edirlərki, dində pessimizm yoxdur, ammapessimist filosoflar çoxdur. Insanın öz ölümünü hər an burnunun ucunda hiss etməsipessimizm deyilmi? Ölümünü gözünün önünə gətirməyən insan heyvandır, axı heyvanda ölməyənə qədər öləcəyini bilmir və o da məlumdur ki, axirətə inanan insan pessimist olabilməz,çünki ölümü təbii qəbul edir, lakin bu kimi düşüncə tərzi hər kəsin özündənmiasılı məsələdir?

Söhbət pessimistfilosoflardan gedirsə və bu filosofların başında Artur Şopenhauer durursa, bubarədə söyləyəcəyim tək bir cümlə var: onun qəmli fəlsəfəsi elə sevinc gətirirki... Şopenhauer necə pessimistfilosofdur ki, ölümün ən nikbin metafizikasını yaradıb?!Onun şah əsəri sayılan «Dünyairadə və təsəvvür kimi» kitabından 54-cü paraqrafa istinadən aşağıdakı bir neçəcümləni arakəsmələrlə xatırlatmağı özümə borc bilirəm: "... atılmış materiyaya görə göz yaşıaxıtmayacağımıza oxşar olaraq... bədənimizin materiyasının saxlanılmasını tələbetməko qədər məqsədəuyğun deyil, çünkibu materiya daim yenisilə əvəz olunur. Bədənlə bağlı olan fərdi şüura qaldıqdaisə yuxu onu hər gün tamamilə dayandırır. Dərin yuxu davam etdiyi müddətcəölümdən heç nə ilə fərqlənmir, donmuş adamlarda olduğu kimi o, tədricən ölümə dəkeçə bilir. Ölüm fərdiliyi unutduran yuxudur, çox güman ki, o, başqa şəkildə yenədə oyanır və yaxud da heç yuxuya getməmişdi”.

Din ancaq fəlsəfə ilə yox, tarix boyuöz daxilində batin əhli və zahir əhli təmsilçilərinin arasında da dartışmalarasəbəb olmuşdur.

Din ilkin səviyyəsində ehkam kimi səsləndirilir,böyük hiss və həqiqətə yaxınlaşma həyəcanıancaq onun fəlsəfəsilə vəhdətdəolduğumuz anlarda baş verir. Artur Şopenhauer əbəs yerə söyləmir ki, mənioxuyan hər kəs sufiləri də oxumalıdır.Fəlsəfə işıqlanmaya can atmadır;əzabdanxilas olmağın yeganə yolunu Qautman Buddaişıqlanmada görür, deməli işıqlanmayaxidmət göstərən din, ya fəlsəfə ilə üst-üstə düşməli, ya da onun tərkib hissəsinəçevrilməlidir.

Mövlana deyir: "Bu dünya zindandır,biz də zindandakılar... Qumaş, gümüş, oğul, qadın dünyadır... Gəmiyə dolan su gəminibatırır, lakin altında qalan onu üzdürür”.

Şopenhauer deyir: "Dünya bütünmünasibətlərdə qeyri-şərtsiz pisdir; estetik olaraq o, karikaturaya, zehni cəhətdəndəlixanaya, adət-ənənəyə görə adamaldadan qumarxanaya, bütünlükdə isə həbsxanayabənzəyir”.

Əlbəttə, Mövlana gəmini üzdürən sudeyəndə artıq bu dünyanı deyil, gerçəküstü – fövqəl dünyaya yüksəlməni,Şopenhauer isə, əksinə, gerçək dünyanı nəzərdə tuturdu və zahiri fərqliliyəbaxmayaraq, təbii ki, hər iki filosofun qənaəti eynidir.

İbn Ərəbinin vəhdətül-vücud nəzəriyyəsiilə Artur Şopenhauerin İradə fəlsəfəsi arasında bir-birini tamamlayan məqamlaraz deyil. Mövlananın "hər kəs yaradılışına görə xidmətə sahibdir” fikri ilə Platon ideyaları – təbiətin bütün üzvi vəqeyri-üzvi cisimlərinin müəyyən şəkilləri, ilkin, dəyişməz xassələrinin yerləşdiyimüvafiq pillələr eyni mahiyyətipaylaşmırmı? Platon deyir: "Heç vaxt üzəçıxmadan həmişə var olan və həmişə zühur edib yox olan nədir?”, Mövlana buyurur:"Yoxluqdan meydana gələn göz, varlığı tamamilə yox gördü”.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi yer kürəsindəyaşayan, eyni zamanda düşünməyi bacaran hər kəs anlayır ki, dünya gözəgörünməyəniradi qüvvə tərəfindən idarə olunur və bu qüvvə fəlsəfənin, dini fəlsəfənin öyrənməyəçalışdığı yeganə Həqiqətdir, o cümlədən, bu yeganə Həqiqət fərqli fəlsəfələrdə müxtəlifadlar altında özünü büruzə verir. Elə bu səbəbdən də A. Şopenhauer fəlsəfənibaşları bir-birinin dilini bilməyən əjdahaya bənzədir. Dində yeganə HəqiqətAllahdır və filosoflar bilir ki, bu Həqiqətin mahiyyətinə tam olaraq varmaqqeyri-mümkündür; məhz fəlsəfənin nail olduğu, yaxud dinin qovuşmaq istədiyi məqamtək olan Həqiqətin – Allahın dərk olunmazlığını dərk etmək xüsusiyyətilətamamlanır, yəni din də, fəlsəfə də,olsa-olsa,tək olanyaradıcı qüvvənitanımanın sərhədlərinə yaxınlaşa bilərlər. Artur Şopenhauer fəlsəfi nəzəriyyəsindəiradə adlandırdığı yeganə hakim qüvvənin bütün xassə vəxüsusiyyətlərindən söz açdığı kimi, din də, eynən məhəbbət haqqında söylədiklərimizəoxşar olaraq, Allahın keyfiyyətlərindən uzun-uzadı bəhs edir, özlərindən isədanışmırlar.

Mənsur Həllac yolçuluğunun sonu– Tanrıya qovuşma məhz Ona qovuşmağın mümkün olmadığı barədə biliklərin əldəolunmasəviyyəsinə deyilir. Həm dinin, həm də fəlsəfənin inkişafetməsinə səbəbHəqiqətin gizləndiyi aləmə canatmadır vəhər kəs bu Həqiqətə yaxınlaşabildiyi qədər xoşbəxt olur. Bəlkə bir gün din də, fəlsəfə də bu gizlilik pərdəsiniqaldırmağa müvəffəq olacaqlar, lakin həmin gün, yəqin ki,dünyanın sonu gəlməlidir.

Nəhcul-bəlağənin 93-cü xütbəsində HəzrətƏli buyurur: "Hər şeydən üstün olan Allahdır, uca hümmətlər belə, onu dərk edəbilməz və zəkalı insanların zirəkliyi ona çatmaz. Zatının həqiqətinin əslinibaşa düşməzlər, çünki müəyyən bir hədlə məhdudlaşmır ki, onu dərk etmək mümkünolsun. Ən əvvəldir və onun üçün son yoxdur, deməli axırına çatmaq da yoxdur”.

Bütün a priori dərk olunanbiliklərin təcrübəyə əsaslanan ayrılmaz xassəsiolur və əgər bu xassələrinsabitliyi pozularsa, biliyin doğruluğuna şübhə yaranar. Dörd fəsildən birində,məsələn, yayda qar yağarsa, fəslin mahiyyəti dəyişər, ya yayda qaryağmamalıdır, ya da fəslin adı əvvəl nəzərdə tutulandan fərqli məna kəsb etməlidir.Nə şəkildə uydururlar-uydursunlar, əzan səsinə neçə putluq dəyirman daşıfırlanmaz.

Apriori bilik təcrübəni inkar edəndə inamlarınsoyqrımı başlayır, başqa sözlə, a priori dərk etdiyimiz Allahın əmr və göstərişlərimovcud təcrübənin sərhədlərini aşmamalıdır, axı o sərhədləri də Allah müəyyənləşdirib.Məsələyə təcrübəni inkar etmək nöqteyi-nəzərindən yanaşmaq bizi o düşüncəyə gətiribçıxarar ki, guya Allahın işi-gücü nəsə yaratmaq və yaratdığını pozmaqdan ibarətdir.Deməli təcrübəyə zidd çıxan din məhz bu mənada fəlsəfənin yolunda əngəl olmağa çalışır.

Hegelə görə, din fəlsəfənin bir hissəsidir,əslində, təməl daşıdır, çünki ilk yaranan birincidir, lakin din müxtəlifxalqlar arasında ayrı-seçkiliyə səbəb olur və yaxud başqa dinləri aşağılayırsa,təkamüldən yox, tənəzzüldən xəbər verir.Onu da qeyd eləyim ki, siyasətçilərinvasitəçiliyi olmasa, mahiyyətinin eyniliyi baxımından din dini, əlbəttə,aşağılamaz.

Din millətlərin ortaq məxrəcəgəldiyi yeganə kəsrdir ki, surətin, yaxud məxrəcin süni şəkildə böyüdülüb-kiçildilməsikütləvi qırğınlara yol açır. Necə ki, hansı şəraitdə, hansı səbəbdən baş verməsinəbaxmayaraq, "Vorfolomey gecəsi” – 24 avqust, 1572-ci il – din adına böyük ləkədir.

Bütün dinlərin yekdil fikirdə olduğu vəQurani-Kərimin ana xəttini təşkil edən bir ayə var: "Həqiqətən, Allahehtiyacsızdır...” İnsanın müqəddəsliyi Allahın nəhayətsiz müqəddəsliyinə nəyaxşı, nə pis mənada təsir göstərə bilməz, yəni insan insan üçündür; onun bütünyaxşı və pis əməllərinin gerçəkləşdiyi səhnə insani mövcüdatdır. Deməli müqəddəsinsan anlayışı dində və fəlsəfədə fərqli yolçuluqlar hesabına əldə olunsa da, nəticəeynidir: mümkün qədər heç kimə, heç nəyə zərər verməmək hissinin formalaşması –ülvilik məqamı. Fəlsəfədə müqəddəslik anlayışı mütləqdir, dində isə bu məqam dinifəlsəfənin təcrübədən asılı olmayan nəzəriyyəsihesabına əldə olunur. Qəbul edilən,yaxud edilməyən qaydaları ülvilik xatirinə bilərəkdən rədd etmək müqəddəs olmaqanlamına gəlməz, müqəddəslik ehtiyacı yox kimi qarşılamaq keyfiyyətidir, yənimüqəddəslik ehtiyacsızlıqdır, ehtiyacların bilərəkdən inkar edilməsi deyil. Mənbu barədə özümün "İdraki vəcd nədir?” kitabımın 23-cü səhifəsində belə yazmışam:"Ülvilik məqamına yetişmək üçün az yemək, oyaq qalmaq vasitə ola bilməz, ammaülvilik hissi az yemək, oyaq qalmağa vasitəsiz vasitədir. Nədənsə bunlarınyerini dəyişik salırlar”.

Fəlsəfə hansısa sirrə vaqif olmaq istəyindənbaşlayır, din isə əxlaq qadağasıdır və onun vəzifəsi insani keyfiyyətlərçoxluğunun böyüyüb təkmilləşməsi işinə xidmət etməkdir. Din adamı hazır yollairəliləyir, çətinlik təcrübədən asılı olmayan nəzəriyyə yaratmaq mərhələsindəbaşlayır, lakin fəlsəfənin yolu birinci addımdan dərk olunmazlıqlarla doludur.Fəlsəfə qalın-qalın pərdələri qaldıra-qaldıra, daha doğrusu, qaldıra bildiyi qədərarxasında nəsə tapır, dinin pərdə qaldırmaqmissiyası yoxdur.

Fəlsəfə ilə din arasında üst-üstə düşən yeganə məqam musiqiyə münasibətdirvə bu, yəqin ki, musiqinin özünəməxsus yaradıcı xüsusiyyətindən irəli gəlir.

İlahi iradənin hökmlərinə tabe olduğuvə tənhalığı sevmədiyi üçün din azad deyil, amma fəlsəfə həmişə azaddır. Dində ənböyük azadlıq tək olan Allahın iradəsinə, fəlsəfə də isə mütləq ideyalarınyeganə subyektinə aiddir. Görünür, Şopenhaer tək olmanın bu xüsusiyyətinə görədeyir: "Kim ki, tənhalığı sevmir, eyni zamanda azadlığı da sevmir”.

Əsl din öz hökmlərinə qarşı çıxanayrı-ayrı şəxsləri, fəlsəfədə belə çağırış yoxdur, məhv etmək missiyasındanuzaq olmalıdır. Mənsuru dara çəkdilər, Brunonu yandırdılar, sinaqqoq Spinozanılənətlədi, nəticə necə oldu? Əgər düşüncə tərzini öldürmək mümkün olsaydı, ondadin bu mənada hökmən nəsə qazanardı, lakin birinci hər yerdə həmişə başverdiyindən ayrı-ayrı şəxslərin ölümü ilə sona yetməz.

Din və fəlsəfə zehni fəaliyyətin müxtəlifformalarıdır; birinci, Allahla qaibanə ünsiyyətdə keçən həyatdır ki,xilasolmada insan mənəviyyatının şəxsi ehtiyaclar səviyyəsində ödənilməsi, bağlılığındavamlı və möhkəm olması, ruhi sakitliyin sabitliyi və zövqalma məqsədilədir,ikinci, mahiyyət etibarıyla hər hansı ali maraqdan qətiyyən asılı olmadan mütləqideyalar əsasında varlığın dərk olunması işini tamamlamağa çalışır.

Din həmişə gələcəkdən bəhs edir, fəlsəfədəgələcək adında zaman yoxdur; birinci yanlışlığa yol verə bilər, çünki o daima təkamüldəolandır,ikinci ortaya alternativsiz – kamil nəticə çıxarmalıdır.Elmin dinəehtiyacı sıfır dərəcə təşkil edir, əlbəttə, söhbət elmə, fəlsəfəyə zidd çıxan,təcrübəni inkar edən dindən gedir, amma fəlsəfəsiz heç bir kəşf, ixtira işıqlanabilməz. Dediklərimizin təsdiqi kimi Albert Eynşteynin birfikrini xatırlatmaqyerinə düşər: "Dinsiz elm kor, elmsiz din topaldır”.

Zərdüşdtdən başlamış müasir günə kimi din insana əvəzsiz hədiyyə vədetmir: "... son hesab günündə yalanpərəstlərə ən pis həyat və doğru tərəfdarlarınaən yaxşı yaşayış məskəni nəsib olacaqdır, Avesta”. Lakin fəlsəfənin məqsədişirnikdirib hökm qəbul etdirmək yox, həqiqəti söyləməkdir, öyrənib-öyrənməməkisə birbaşa insanın özündən asılı məsələdirvə fəlsəfi xoşbəxtlik təmənnasızdır, yəni dində xoşbəxtliyə səbəb istəklərinhəyata keçməsi hesab olunursa, fəlsəfi xoşbəxtlikehtiyacsızlığın mümkün sərhədlərinəqovuşmaqla əldə olunur.

Həyatımızda bəzən eləqəribə hadisələr baş verir ki, ilahi ədalətin hökmünə inanmamaq olmur. Bu aradaməhşur "Nature non contristatur!” – "Təbiət kədərlənmir” kəlamı yada düşür və belə sualdoğurur: "Əgər təbiət kədərlənmirsə, bəs onda kədərlənən kimdir və ilahi ədaləthansı qüvvənin hökmü ilə baş verir?”Dünyanın ilahi iradə tərəfindən idarəolunmasını qəbul edən hər kəs belə düşünür ki, ilahi ədalət ilahi iradəninmüvafiq təsirinin nəticəsidir. Onda Şopenhauerin nəzəriyyəsinə görə, kor iradətərəfindən idarə olunan dünyada ilahi ədalətdən söhbət açmaq düzgün olmaz və əgər özünü rədd etmiş,yaxud etməmiş iradə biz özümüzüksə, ilahi ədalətin "bir iradə olan insan”la nə əlaqəsi?Yekunnəticə olaraq onu söyləmək olar ki, başlanğıcını Muhiddin Ərəbinin "Vəhdətül-vücud”nəzəriyyəsindən götürən panteizmkainatıbütövlükdə Tanrı kimi qəbul etmək: B. Spinoza, C. Brunovə təbiətdən yüksəkdəheç nə yoxdur:

İ. S.Erougenakimihər iki variantında ilahi ədalət prinsipilə ziddiyyət təşkil edir. İlahi ədalətanlayışının mövcudluğunu ancaq və ancaq Qurani-Kərim və onunla həmfikir olan ayrıdinlərin təqdimatında Allahın xüsusiyyətlərinə aid etmək mümkün sayılsa da, o,həmişə, hər lazımi şəraitdə baş verməyən nadir hadisə, yaxud heç baş verməyəndir.Əgərilahi ədalət həmişə, hər lazimi şəraitdə başverməyən nadir hadisədirsə, ondabaşvermənin səbəbi insanın müqəddəsliyi, yaxud özünü rədd etmiş iradəsiolmaya?Göründüyü kimi nə dinin, nə də fəlsəfənin bu qüvvənin nə olduğunu tam şəkildəizah etmək imkanı yoxdur.

Insanın dünyanı sona kimi dərk etmək qabiliyyətininməhdudluğu, bəlkə də, ömrünün qısa olması – beynin ardıcıl düşünmə prosesinin kəsilməsi,subyektin materiyasının məhvolması səbəbindəndir.

Din insana əvəzsiz hədiyyə vəd etmədiyi kimi, əlbəttə,istisnayi halları nəzərə almasaq, insanlar da Allahı təmənnasız sevmir, həttaonlar dinin, Tanrının ünvanına söylənmiş haşiyədən kənar nəsə eşitsələr,qulaqlarını əllərilə tutub uzaqlaşırlar ki, başlarına pis hadisə gələndə Onayalvarmağa üzləri olsun. Dinin bəxş etdiyi xoşbəxtliyin müqabilində insanın qəbuletməli olduğu şərt bəzən öz iradəsilə ziddiyyət təşkil etdiyinə və bu mənadamahiyyət beyindən getdiyinə görə, yəqinliklə söyləmək olar ki, o, Yaradanı təmənnalısevir; arzusuna qovuşan kimi Allahı unudur. Bu barədə Rabiə əl-Ədəviyyədən gətirdiyimiz misal yerinə düşər:"Məqsəd görünsün deyə cənnəti yandırıb, cəhənnəmi söndürmək istəyirəm ki, buyolu bağlayan iki pərdə aradan qalxsın, Tanrının qulları Ona ümid və qorxusuzqulluq etsinlər; əgər cənnət ümidi, cəhənnəm qorxusu olmasaydı, heç kim tanrıyabaş əyib, itaət göstərməzdi”.

Gündə neçə-neçəqadın və kişinin, uşağın dünyadan köçməsinə şahidlik edən və bir gün özünün də öləcəyiniyaxşı bilən insanın heç ölməyəcək kimi mal-pul, sərvət toplamaq hərisliyindən beləməlum olur ki, o, heç də ölümünü yaxınlıqda hiss etmir. Bu barədə ustadım ArturŞopenhauerin açıqlaması belədir ki, insan ölümü şəxsi təcrübəsində yaşamadığınagörə,nəzəri həqiqət kimkənara qoyur və elə bu səbəbdən də özü gücdən düşübyaşamaq istəməyənə qədər öləcəyini ağlına gətirmir. Deməli insanınöz əməlləri vəinsana aid bütün əməllərinmövcudluq qənaəti təcrübə vasitəsilə əldəolunur. İstərdin olsun, istər fəlsəfə, insan təcrübə vasitəsilə mənimsədiyi hərhansı həqiqəti,yaxud varlığın mahiyyətini təcrübəyə zidd üsullarla qavraya bilməz.

Əgər ən böyük və ən ağır fəaliyyətinzehinlə əlaqəli olduğunu nəzərə alsaq, rahib olmaq, yaxud dindarlıq etməkinsandan böyük zəhmət tələb etmir; fəlsəfə isə, əksinə, ən çox zəhmət tələb edənsahədir.

Beynin belə bir funksiyası var ki, təcrübədən asılıolmayan istənilən hadisəni dərrakə yolu ilə təhlil edə bilir, lakin din insanatəhlil yox, qəbul olunmaq üçün təqdim olunub; onun yanından ötmək, yaxud başıüzərindən o yan-bu yana adlamaq caiz olmadığına görə, düşüncə məhdudlaşır.

Əsrlər boyu dini hökmlər insanın tərbiyəsi uğrundamübarizə aparırkən, məlum müstəvidə nəticənin necə olması hər bir dərrakəlioxucu üçün işıq kimi aydındır.

Getdiyiyolu düşünülmüş deyil də, diktə ilə qət edən insan bu yolda həmişə büdrəyə bilər,davametmə prosesi qarşıya daha güclü "diktator” – diktə edən çıxana qədərdir.

Nitşenin Allahı fövqəlinsandır. Bəlkə də, o haqlıdır, axı insanın taleyiinsanın əlindədir. Digər tərəfdən Allah öz "məkanını”, "əhatə dairəsini” heç kəsəgörə tərk etmir, Onun fəaliyyət "trayektoriyasını” dəyişmək, insana fiziki təsirgöstərmək kimi imkanlarından söhbət açmaq gülməli olar. Deməli fəza cismlərini,nəbatəti, yaxud heyvanlar aləmini nəzərə almasaq, dünyada baş verən bütün hadisələrinyeganə hərəkətverici qüvvəsi insandır. Çox hörmətli Nitşeyə istinadən onu dasöyləyə bilərik ki, bəşəriyyətin xilaskarı, həqiqətən, istər din, dini, yaxudladini fəlsəfə olsun, fövqəlinsan olmalıdır, lakin özü xilas olmaq istəməyəninsanıtəzyiq göstərmədən, zor tətbiq etmədən, yeri gəlmişkən, qanunlar həminfunksiyanı daha yaxşı yerinə yetirir, necə islah etmək olar? Onda belə bir sualilə üz-üzə qalırıq: – Fövqəlinsanın xaotik hərəkətdə olan insanlar aləmini idarəetmək gücü varmı? – Nədənsə, güc deyəndə insanın ağlına ilk gələn silah olur, yənisilahı, ordusu, sərvəti varmı? Fövqəlinsan, olsa-olsa, dünyaya üstün düşüncə tərzivə mənəviyyat nöqteyi-nəzərindən "allahlıq” edə bilər, o da anlayan bəndələrüçün keçərlidir.

Deyilənlərdən belə nəticə hasil olur ki, fəlsəfənin silahı yoxdur, lakindin həmişə müsəlləhdir.

Təəssüfedicihaldır ki, fəlsəfə ilə əlaqəsi olmayan, lakin fəlsəfə adına yazılmış... yazılacaqqalın-qalın kitablar da az deyil...

Yazımızın sonunda onu qeyd etmək yerinə düşər ki, insan-din bağlılığınıntəməlini mənəvi ehtiyac təşkil edir. Bu belə olmasaydı, doxsan yaşlıvalideynimizin həyatda qalması üçün əlimizdən gələni əsirgəyər, ünsiyyətindənzövq almazdıq, axı biz onlara ruhən pənah aparırıq. Deməli fəlsəfə ilə dinarasında ozaman ziddiyyət baş verir ki, din fəlsəfənin yoluna çıxır.

Din xalqı yekdil vəhdətə çağıranyeganə qüvvədir, fəlsəfə seçilmiş insanlar arasında belə ayrı-seçkiliyə səbəbolur.

Dininhökmlərinə tabe olmadan da həyatı yaşamaq olar, necə ki, dinə qədər ibtidaiinsanlar yaşayıblar.

Dininsanla Allah arasında uzun bir yoldur; hər kəs şüurunun hüdudları qədər irəligedə bilir.

Dinəmünasibətlə Allaha münasibət həm qismən, həm üst-üstə düşə, həm də düşməyə bilərvə buna səbəb, peyğəmbərlər istisna olmaqla, Allahın yerdəki vasitəçiləridir.

Allahıdərk etmədən sevməyin özü də bütpərəstlik kimi dəyərləndirilməlidir, axı əksəriyyətOna arzularını gerçəkləşdirmək üçün yalvarır. Deməli din dar günün yoldaşıdır,hətta fəlsəfə də belədir, fərq ondadır ki, birincidə özünüaldatma, ikincidəözünüdərk hadisəsi baş verir. Əgər özünüdərk yalnız seçilmiş insanların qismətinədüşürsə, deməli seçilməmişlərin üz tutacaqları yeganə məbəd Dindir!

Dinə qarşı çıxırlar, lakin din irsənqəbul olunur, çünki hələ dünyada dövlət, fəlsəfə olmayanda o var idi və dünyayagöz açan uşağın ilk tanıdığı böyük isim Allah kəlməsidir. Məsələn, Suriyadagüllə yarası almış üç yaşlı uşağın sonuncu cümləsini xatırlayaq: "HamısınıAllaha deyəcəyəm”. Elə buna görə də dini haqlı, ya haqsız insanın həyatındançıxarmağa çalışanlar müsbət nəticə əldə edə bilmirlər.

Əgər din, bəla hesab olunsaydı, çoxciddi bəla olardı, çünki o, insanı etnik kimliyindən qoparır; istənilən dindəümmət anlayışı ilkin şərtdir və insanın öz dininə sadiqliyi etnik kimliyin yoxedilməsilə xarakterizə olunur. Bəs fəlsəfə? Fəlsəfə də belədir: fərdiliyini yoxetmiş subyekt, yaxud dahi üçün, sadəcə, insan amili – bəşəriyyət ideyası var; fərqondadır ki, dində kütləvilik, fəlsəfədə öz cəminə qovuşmuş təklik hökmsürür.