Real, axarlı şeirləri ilə özünəməxsus dəsti-xətti olan, "Səməni nəğməsi", "Nilufər çiçəyi", "Ehtiyacın elçi daşı", "Cəzayam sevdiyim qıza", "Allah, məni unutma...", "Mənim kimi sevə bilsən..." və s. kimi poetik topluların müəllifi Əbülfət Mədətoğlu keçən əsrin 80-ci illər ədəbi nəslinə mənsubdur.

70-ci illərdə ali təhsil alıb, ara-sıra şeirlər yazsa da dövrü mətbuatda ilk şeiri 1981-ci ildə "Azərbaycan gəncləri" qəzetində çap olunub. İlk kitabı isə 1989-cu ildə "Yazıçı" nəşriyyatında işıq üzü görüb. Nəzərə alsaq ki, 80-ci illərdə ədəbiyyata gəlmək, özünü bir yazar kimi təsdiq etmək o qədər də asan məsələ deyildi. Xüsusilə bölgədə yaşayıb, yazdıqlarını Bakıda çap etdirmək çox ağır, üzücü iş idi. Lakin Mədətoğlu bütün bunların öhdəsindən vaxtında və ləyaqətlə gələ bilmişdi.

Adi, zəhmətkeş bir ailədə böyüyən, ali təhsil alan, sonra özünə çətinliklə yuva quran bir şair üçün ən ağır, ağrılı, çəkiləsi çətin olan yük, qurduğun yuvanın, bütövlükdə bir elin, obanın itirilməsi və uzun müddət qaçqın, köçkün həyatı yaşamasıdı. Mədətoğlu o günlər haqqında özü belə yazır: "1991-ci il oktyabrın son gecəsi doğma kəndim, ata ocağım odlara qalandı:

Yandı evim-eşiyim,

Yandı divarım, daşım...

İsit, qoyma üşüyüm,

İsit məni, göz yaşım...

Mədətoğlunun mövzu dairəsi genişdir. Qələmini bir çox sahədə sınayıb. Onun yazdıqlarını təhlil etmək üçün qruplaşdıranda məlum oldu ki, ən çox yurd yanğısı, el-oba dərdi üstünlük təşkil edir.

Əbülfətin ilk şeirləri təbiət, ana, ata, dostlar haqqındadır. Bu da təbiidir. Gözünü dağların qoynunda açan şairin ilk müraciət etdiyi yer elə təbiət - onun dağları, bulaqları olmalıdır. "Nilufər çiçəyi" kitabında toplanan şeirlər kimi: "Ana", "Nilufər çiçəyi", "Əsgər qardaşıma", "Azıx", "Anam Vətən", "Qavaldaş" və s. Daha sonra şairin məhəbbət şeirləri gəlir: "Bu qızın...", "Qalib", "Ondan sonra", "Doymamışıq məhəbbətdən" və s.

Lakin insan zəmanəsinin övladıdı. Nə qədər ki, dağlar yerindəydi, dərələrdə sellər-sular çağlayırdı, günəş dağlardan boylanıb baxırdı, Mədətoğlunun yazdıqları da təbii ki, təbiət idi, onun xoşbəxt insanları, sevən gəncləri, gülərüzlü fidan körpələri idi.

Söhbət 80-ci illər poeziyasından gedir.

Lakin 90-cı illər ədəbiyyatı özündən əvvəlki ədəbiyyatdan kəskin surətdə fərqlənir. Çünki əvvəlki həyat, cəmiyyət, sosial durum, sosial quruluş birdən-birə, qısa zaman kəsiyində dağılmış, necə deyilər, yox olmuşdu. Və təbii ki, bu da ədəbiyyatın, poeziyanın yönünü, mövzusunu dəyişmişdi.

Mədətoğlu realist şairdir. Onun gördükləri, yaşadıqları kifayət edir ki, real həyat hadisələrini, həqiqətləri, olanları qələmə alıb oxucusuna ötürə bilsin. Bu mənada şairin "Dərdini danışan adam" kitabında toplanan poetik numunələri bunu deməyə əsas verir ki, Mədətoğlunun lirik qəhrəmanı məhz elə şairin özüdür. Onun yazdıqları "Üşüyür", "Nişanə", "Dağlar", "ümid yeri", "Çadırda keçən ömür", "Ağırdı", "Mənim dərdim", "Nağıl", "Qəbir daşı", "Müqəddəs dava" kimi onlarla poetik parçaları çadır şəhərciyində yaşadıqlarının əks-sədasıdır.

Burada - bu düzənlikdə çıxan günəş səhər-səhər dağlardan boylanıb gülümsəmir, birbaşa çadırları qarsıb, yandırıb keçir:

Qaranlığa süzülən -

bir barmaq işıq üçün,

ümid yerimsən, ümid.

Günəş od püskürəndə -

görünən topa bulud,

ümid yerimsən, ümid...

Şairin lirik qəhrəmanı həm ata ocağının, ana yurdunun itgisinə dözməli, həm də çadırın isti, soyuğunda yaşayıb yazmalı idi ki:

Mən bu qaçqın millətin,

Bir sıra nəfəriyəm...

İçimdə dərd, qəm yatır.

Çiynimdə gəzdirdiyim

Yurdsuz övladlarımın

Kəndiyəm, şəhəriyəm -

Başımı onlar qatır...

Şair gördüklərini, yaşadıqlarını, qəlbinə hopan yanğını, ağrını, nisgili sakit-sakit dilə gətirib, qələmə alır. Müharibənin yaratdığı sərt, ağır, fərəhsiz günlərin çoxluğunda o özünü nağılla ovundurur: "Ətəyimdə daş, ovcumda qum, ağzımda su daşıyıram. İynə boyu divar hörüb, ev olacaq deyirəm bu... Bu ümidlə yaşayıram..."

Kitabdakı şeirləri oxuduqca çadırda keçən insan ömürləri sanki bir-bir vərəqlənir... Çadır, vaqon evləri haqqında ədəbiyyatda müxtəlif janrlarda çox əsərlər yazılıb. Fərq orasındadır ki, biri var çadırı çöldən, kənardan, bir az uzaqdan müşahidə edib yazasan, bir də var ki, onun içərisində yayın istisində, qışın şaxtasında yaşayıb, yazasan.

Bu yerdə Xalq şairi Qabilin "Çadırlar..." şeirini xatırlamamaq mümkün deyil. Mən onu Ə.Mədətoğlunun "Üşüyür" şeiri ilə müqayisə etmək istəyirəm. Bakıda qarlı, tufanlı dekabr gecələrinin birində Qabil tuğyan edən küləyin səsini dinləyə-dinləyə düşünür ki, bu qar-boran isti, daş evlərdə yaşayanları belə üşütdüyü, titrətdiyi halda, görəsən o nazik parçaya-çadıra sığınmış insanlar necə yaşayır, necə dözürlər bu soyuğa, şaxtaya?

Səksənib oyandım gecə tən yarı

Dağıdıb tökürdü aləmi külək.

Şaxta çatdadırdı daşı-divarı,

Ağaclar əsirdi nalə çəkərək

İndi Vətənin bir parçası, xalqın bir hissəsi çadırlara bürünüb, çadırlara sığınıb, çadırlarla qorunur. Qorunurmu görəsən?

Biz hoydu deyirik, birləşin daha,

Külək cövlan edir çadır içində...

Millətin ümidi qalıb Allaha,

Ümid də it-batdır çamır içində...

Ən yaxın keçmişimizi əks etdirən bu şeir mətbuatda çap olunanda, mən onu təhlil edərkən yazmışdım: "Şeirdə qoyulan problem, qaldırılan məsələ hamını düşündürən, həyəcana gətirən məsələdir. Hər kəsin qəlbində şırımlar açan bu bəla Qarabağın, Qarabağlıların çadırlara sığınması tezliklə ləğv olunmalıdır". Qışın oğlan çağında o çadırın içindən bu tufanı təkcə görən yox, həm də yaşayan Ə.Mədətoğlu isə belə yazır:

Hər çadırda bir ürəyin işığı,

Hər ürəkdə qaralan qor üşüyür.

Gözümüzü ovub tökür tüstüsü,

Xiffət çəkib, çatlayan gor üşüyür.

Yağış yağır, od-ocaqsız nəm çadır,

Medalyondur sinəmdəki qəm-andır...

Tanrım, özün bircə çınqı tap, yandır,

Deməsinlər, qaçqın "nə zor" üşüyür...

İstisini külək aparan, tüstüsü göz dağlayan çadır sobalarının qoru da üşüyür... "Çadır şəhərlərində süpürgəyə ehtiyac duyulmur. Zaman özü süpürür, Aparır nə varsa..."

Müharibənin törətdiyi bu faciələr çağdaş poeziyanın əksər mətnlərindən boylanır. İstər Bakıda yaşayan, hadisələri uzaqdan izləyən şairlər olsun, istərsə də hadisələrin mərkəzində, cəbhə bölgəsində yaşayanlar yazdıqları poetik əsərlərin tutumu, faktları, təsvir-tərənnümü baxımından o qədər də fərqlənmir. Yəni hər iki tərəfdən ədəbiyyata gətirilən şeirlər səmimiliyi, reallığı, təbiiliyi ilə oxşarlıq təşkil edir.

Qarabağ müharibəsi, şəhidlik, itkilər, ictimai-siyasi hadisələr, qaçqınlıq, köçkünlük Vətənini, xalqını sevən, onun dərdinə yanan hər bir şairin dərd ağacına çevrilir. Lakin hər kəsin - hər şairin öz baxış bucağı da var:

Torpaq nəm, çadır nəm,

ocaqsa soyuq -

Sazaq qılınc kimi kəsir adamı...

Və ya:

Çadır nazik, bayır şaxta,

Üşüyürəm boş otaqda.

Bu taleylə, bu cür baxtla,

Yaşayıram düz on ildir...

Ə.Mədətoğlunun "Saman çöpü", "Nağıl", "Qəbir daşı", "Üşüdüm", "Müqəddəs dava", "Olur", "Kəndim", "Dəyirmanın dəni yoxdur", "Bundan sonra" kimi şeirləri şair qəlbinin Vətəninə, özünə və soydaşlarına elegiyasıdır!

Əbülfətin Qarabağ mövzusunda yazdığı şeirlərini oxuduqca onun çağdaş şairlərdən bir fərqini də aşkar etdim. Maraqlıdır ki, şairin bütün şeirləri daxili monoloq kimi səslənir. Birbaşa öz "mən"indən, sakit-sakit çıxış edir. Sanki öz-özünə pıçıldayır. "Oturduğumuz yerdə bu qədər bəlaları, yağı düşmən, başımıza niyə gətirirsən?" - demir. Axı düşmənin öz xalqı, milləti də yaxşı gündə deyil, aclıqdan, soyuqdan məhv olur.

Şaxta - kiçik nəfəslikdə

buz bağlayır,

Soyuqdan ilik donur.

Çadır divarlar içindəki -

Boşluq soyuqla dolur...

Həsrət çəkən gözlərin

Kipriklərindən asılır qrov...

Eh, bir də ki nə fərqi,

Şaxta olsun, ya isti,

Orada ruhlar girov,

Burda ümidlər!

Şair hayqırmır, qışqırmır, düşmənin haqsız, ədalətsiz, vəhşi olduğunu sübut etməyə çalışmır. Bəlkə də bu Mədətoğlunun xarakterindən, xasiyyətindən - yəni zahiri sakitliyindən irəli gəlir. Daxilində tufanlar qopsa belə, təmkinlə, elə bil adi söz söyləyir:

Cib quruşsuz, bazar baha

Üz tutdum axşam, sabaha,

Ümid də xərclənib daha -

Bundan sonra nə olacaq?!

Daha yaradı yanımız,

Donub, buz olub canımız,

Çürüyüb taxta canımız -

Allah, bizdən nə olacaq?

Dərd çoxalanda adiləşər, deyib ulu babalar. Bəlkə də ağrı-acının sonsuzluğundan, çoxluğundandır ki, Ə.Mədətoğlu "Bizə dərdimiz bəsdir, Qalan hər şey əbəsdir" - deyə düşünür?

Bakıdan Xocalı faciəsini izləyən Nurəngiz Gün isə hayqırır:

Əl çəkin! Qırın hərbin belini!

Dağıdın təbilini siz onun!

Doğrayın müharibə sözünü,

Siliniz lüğətdən!

İnsanı düşünü! Ürəksiz Məliklər!

Dünya kələkbazları!

Dü...şü...nün!!!

Dünya yalnız sizin deyil!

Düşünün!!!

Düşünməyə çox dəyər!

Ədəbiyyat elə bu fərqliliklərin məcmusudur! Onların birliyindən yaranır, formalaşır və bütövləşir. Hər şair həyata, cəmiyyətə, insanlara, dünyaya öz baxış bucağından boylanıb yanaşır və özünü, öz düşündüklərini yazır. Ə.Mədətoğlunun dərdləri, yanğıları sel kimi deyil, bulaq kimi dayanmadan, qurumadan axır və axmaqdadır. Başqa sözlə, yanar ocaq kimi həmişə közərməkdədir:

Başımı qatmayın mənim,

Onsuz da yüküm ağırdır

Dərdə elə bürünmüşəm

Başımda tüküm ağırdı...

...Dərdə dərmansız zamanda

Əlim göydə, dil amanda,

Azıb qaldığım dumanda

Nə əvvəldi, nə axırdı.

Tarix boyu başqasının torpağına, yurduna göz dikən azğınlar, yağılar da çox olub, yerini, yurdunu dəyişən, qaçqın, köçkün həyatını yaşayan insanlar, yurddaşlar da. "Qaldım havada, Qoruya bilmədiyim, Doğulduğum kənd, bağışla! Bağışla ki hələ şəhid deyiləm, Uğrundaki müqəddəs davada!"

Akademik Bəkir Nəbiyev II Cahan müharibəsi mövzusunun ədəbiyyatından - lirikasından bəhs edərkən yazır: "Muharibə insanların mənəvi həyatını gərginləşdirmişdi. Onların böyük əksəriyyəti məsafəcə bir-birindən ayrılmışdır. Fərəh, səadət hisslərinin yerini bir sıra hallarda hüzn, kədər, hicran qayğıları və maddi çətinlik fikri tutmuşdur".

Muharibənin öz qanunları, qaydaları, diktələri var. Poeziyanın lirik qəhrəmanı bu ağır həyat tərzinə hazır olmalı, dözməli və mübarizəsini, döyüşünü daima, sona, axıra kimi davam etdirməlidir.

Zaman atdan salsa belə,

Sarı simdə çalsa belə,

Kül altında qalsa belə,

Qorumdan söz göyərəcək!

Unutmayın təki məni,

Ortalığa çəkin məni,

Bu torpağa əkin məni,

Gorumdan söz göyərəcək!

Ə.Mədətoğlu, - Vətən, səni sevirəm, - deyə səs-küy, hay-haray da salmır. Lakin yazdığı hər bənd şeirində mütləq onun adını çəkir, itkisinin necə ağır olduğunu, necə göynətdiyini, yandırdığını aşkar bəyan edir. Düşünürəm ki, Əbülfətin poeziyası ədəbiyyatımızın formalaşmasında öz rolunu oynayıb, oynayacaq və geniş oxucu kütləsinin yaddaşında hələ çox illər yaşayacaq.