"Azərbaycanın kino inciləri" deyiləndə yada düşən maraqlı ekran əsəri çox film göz önünə gəlir.

Adalet.az xəbər verir ki, Mirzə Fətəli Axundzadənin "Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli Şah" komediyasının motivləri əsasında, 1976-cı ildə çəkilmiş "Dərviş Parisi partladır" ekran əsəri məhz “kino incisi” adın almış filmlərdəndi. Bu il həmin flmin çəkilməsində , ekranlarda nümayişindən düz 50 il keçir.

Əvvəlcə qeyd edək ki, filmin ssenari müəllifi Ədhəm Qulubəyov, quruluşçu rejissoru Kamil Rüstəmbəyov və Şamil Mahmudbəyov, quruluşçu operatorları Zaur Məhərrəmov və Arif Nərimanbəyov, quruluşçu rəssamı Nadir Zeynalov, geyim üzrə rəssamı Elbəy Rzaquliyev, bəstəkarı Tofiq Quliyevdi. Rollarda Sergey Yurski (müsyö Jordan), Mirzə Babayev (Dərviş Məstəli şah), Adil İsgəndərov (Hətəmxan ağa), Leyla Bədirbəyli (Şəhrəbanu), Səfurə İbrahimova (Sənəm), Mömünat Qurbanova (Şərəfnisə), Ənvər Həsənov (Şahbaz bəy), Həsənağa Turabov (Rəşid bəy), Fazil Salayev (Qulaməli) və digər aktyorlar çəkiliblər.

Filmdəki hadisələr XVIII əsrin ikinci yarısında Qarabağda cərəyan edir. Tanınmış fransız botanika alimi Müsyo Jordan mülkədar Hətəmxan ağanın qonağı olur. O, ev sahibinin qardaşı oğlu Şahbaz bəyi özü ilə Parisə aparmaq, orada onu oxutdurmaq istəyir. Lakin feodal-patriarxal ənənələrə kor-koranə riayət edən qohumlar bu səfərin qarşısını almaq üçün hər cür hiyləyə əl atırlar.

Əsərdə olduğu kimi, filmdə də XIX əsr feodal Azərbaycanında hökm sürən ətalət və gerilik ifşa edilir, eyni zamanda sakit patriarxal mühitində mütərəqqi meyllərin yaranmasından danışılır, gənclər biliklərə yiyələnməyə dəvət olunur. İctimai elmlər, o cümlədən təbiətşünaslıq elmi təbliğ edilir.

Filmin tərbiyəvi əhəmiyyəti, ideyaları, vacibliyi...

Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Aytək Zakirqızı yazır: Maarifçilik ideyalarını əks etdirən bu filmin fabulası Şahbaz bəyin fransız dilini öyrənmək, Qərb adətləri ilə tanış olmaq üçün həkim Müsyö Jordana qoşulub Parisə getmək istəyi üzərində qurulub. Komediyanın ideyası avamlığın tənqididir. Filmdə baş verən konfliktlər ideya ilə sıx bağlı olub, maarifçiliklə geriliyin tərəfdarları arasında inkişaf edir. Filmin ekspozisiyasında yasavulun canişindən məktub gətirməsi, ona qarşı reaksiya və məktubun xanım və nökər tərəfindən oxuna bilməməsi nümayiş olunur. Bir sözlə XIX əsrin ortalarında Azərbaycanın ictimai mühiti açıq-aydın göstərilir. Hətəmxan ağanın Müsyö Jordana söylədiyi “Bülbül ol, qəfəsdə olma” nəsihətini özümüzə dair səsləndiyini də müşahidə etmək olar. Çünki filmdə dil probleminə də toxunulub ki, bu da bizim daim əsarət altında olmağımızdan irəli gəlir. Ərəb dilini yenicə öyrənməyə başlayırıq ki, rus dilini öyrənməyimizin vacibliyi ortaya çıxır.

Filmdə mütərəqqi ideya daşıyıcısı olan Müsyö Jordan və Məstəli şah digər obrazlarla qarşı-qarşıya qoyulur. Qafqaz canişinin parisli qonağı Hətəmxan ağanın yanına göndərməsi həmin dövrdə Azərbaycanın Rusiyanın əsarəti altında olduğunu göstərir. Müsyö Jordan Qarabağa gəlir və Azərbaycan təbiətinin əsrarəngizliyinə heyran olur. Biz isə onu çör-çöp yığan hesab edirik.

Müsyö Jordan azərbaycanlılar tərəfindən gülünc qarşılansa da, onunla bizim düşüncələrimizin üz -üzə qoyulması ilə səviyyəmizin nə yerdə olduğu göstərilir. Filmin müsbət obrazlarından olan Şahbaz bəy yeni həyat tərzinin carçısı olmasına baxmayaraq, onun simasında avropalılardan fərqli olaraq, Azərbaycanda 22 yaşlı gəncin şəxsi azadlığı və düşüncə tərzində fərqlərin meydana çıxdığını görürük. Filmin düyün nöqtəsində Şahbaza cadu yolu ilə mane olmaq istəyən qadın obrazları da gülüş hədəfi kimi götürülmüşdür. Avamlıqla yanaşı, Şəhrəbanu xanımın yaddaqalan xarakterik cəhətini qonaqdan narazılıq ifadə olunan replikalarında və Azərbaycan qadınına xas olan qonaqpərvərliyini əks etdirən detallarda görürük. Qadınlar «qələbə»lərinin arxasındakı məğlubiyyətlərini görə bilmir, aldandıqlarını dərk etmirlər.

Filmdə gülüş obyekti Dərviş Məstəli şahdır ki, onun simasında tüfeylilərin obrazı ümumiləşdirilib. Filmin ilk kadrlarında müəllif onu Müsyö Jordanla qarşılaşdırıb, sonda onların arasındakı konfliktə bir işarə verir. Camaatın qazandığı pulu hansısa hoqqabaza verməsi, Hətəmxan ağanın Parisi görmədən parislilər haqqında fikirləri, ağaların vaxtlarını boş yerə sərf etməsi, atlarımızı əyləncə vasitəsinə çevirib, kimlərəsə peşkəş etməyimiz mənfi xüsusiyyətlərimizdir. Bu, filmdə öz əksini tapıb. Lakin Müsyö Jordanın vətənimizi cənnət adlandırması, dahi Lermontovun Qarabağ atları haqqında yazdığı şeirin filmdə səsləndirilməsi tamaşaçını özümüzü qiymətləndirməyə çağırışdır. Bütövlükdə filmdə bir sıra problemlərə toxunulsa da, xalqımızın qonarpərvərliyinin əks etdirilməsi digər qaldırılan məsələləri geridə qoyur. Bu gün də filmin baxımlı olmasının səbəbi bizim özümüzü orada görə bilməyimizdir ki, həmin problemləri hələ də özümüzlə daşıyırıq.

El arasında zərb-məsələ dönən sözlər

Filmdəki sözlərin bir çoxu hələ indi də zərb məsəl kimi işlənir. Məsələn,Hatəmxan ağanın Azərbaycanla Fransanı müqayisəsi dillər əzbəri oldu: “Bizlər əlimizə həna qoyarıq, onlar qoymazlar. Biz xörəyi əlimizlə yeyərik, onlar qaşıqla. Bizlərdə aşikara peşkəş almaq var, onlarda xəlvətdə. Biz hər zada inanarıq, onlar heç zada. Bizlərdə çox arvad almaq dəbdi, onlarda çox kişi almaq”. Hatəmxan ağanən məşhur “Onlara bir toy çaldırım ki, səsi Firəngistandan gəlsin” , “Papağını fırlat, il gəlib keçəcək” kimi frazalar indi də kinosevərlərin dilindən eşidilir.

Evin nökəri Qəmbər təbii ki, üç aylıq mollaxana təhsilindən savayı heç bir təhsil görməyib. Bitkilərin adını elmi dildə deyən Müsyö Jordan ağa nanənin adını da elmi dildə deyir .Bu Qəmbərin xoşuna gəlmir və: Adını alim qoyub, otların adın da bilmir” frazasını məşhurlaşdırır. Filmin çəkilməsindən 50 il keçməsinə baxmayaraq, Hatəmxan ağanın arvadı Şəhrəbanu xanımın:“Onun Firəngistanda nə ölümü var”, “İndi mən bildim ki, Müsyo Jordan hansı yuvanın quşuymuş...” , Mirzə Babayevin böyük ustalıqla yaratdığı Dərviş Məstəli şahın: “Mən bir köhnə dərvişəm, cəhənnəmdən gəlmişəm, zəmanəni dolayıb barmağıma gəlmişəm”, “Bu xanımlar elə bilirlər ki, biz Qarabağda oturub Parisi partladacağıq”, “Ya məlixa, ya zəlixa!”, “Ədə hərzə-hərzə danışma”, “kül başuva Qulaməli, bu qədər də barıt tökəllər”, quluqçu Xanpərinin (filmdə sənəm) “Qorxuram ki, Parisin dağılmağında özgə şəhərlər də bərbad ola”, “Əgər kişilərin ağlı varsa, niyə biz onları hər qədəmdə min yol aldadırıq” kimi ifadələr öz kaloritini, şirinliyini və zarafat yükünü daşımaqdadır.

Real sevginin görüş yeri

Filmin qəhrəmanlarından sağ qalmış yeganə aktyor, respublikanın əməkdar artisti Ənvər Həsənov mətbuata açıqlamasında "Dərviş Parisi partladır" filminin onun həyatında böyük bir önəmi olduğunu vurğulamışdır:

"Şərəfnisə roluna aktrisa tapa bilmirdilər. Mən isə çəkildiyim bütün filmlərdə, at sürmək və bunu digər aktyorlara öyrətmək, həmçinin kaskadyorluq bacarığım olduğu üçün xüsusən tarixi filmlərdə həm də rejissor assistenti olurdum. Şahbaz bəy roluna təsdiq olunmağıma da bu cəhətlərin təsiri az olmadı. Şərəfnisə obrazı mənim ifa etdiyim Şahbaz bəy obrazının əsas tərəf-müqabili olduğuna görə bu rola aktrisa seçməyi rejissor özümə həvalə etmişdi. Çox axtarışlardan sonra getdik İncəsənət İnstitutuna (indiki Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti - red.), orada tələbələrin arasında üçüncü kurs tələbəsi olan Mömünat xanıma rast gəldim, Şərəfnisə obrazına çox uyğun hesab etdiyimə görə filmə çəkilməyi təklif etdim. Foto və kino sınaq çəkilişlərindən uğurla keçdi və rola təsdiq olundu. Mömünat xanım aktrisa kimi çox az fəaliyyət göstərib. Film ekranlara çıxandan sonra nişanlandıq, sonra evləndik, bir il sonra o, institutu bitirdi və İncəsənət Muzeyində muzey bələdçisi, daha sonra isə baş elmi işçi kimi işləməyə başladı. Aktyorluğu qurtarsa da, muzey işinə həvəsi daha böyük idi. Buna görə də cəmisi üç filmə çəkilib. "Atları yəhərləyin" filmində də belə olmuşdu. Mən o filmdə də həm aktyor, həm rejissor assistenti, həm də kaskadyor kimi məşğul idim. Bir gün rejissor Əbdül Mahmudbəyov dedi ki, Həcər roluna aktrisa tapa bilmirik, icazə versən, Mömünatı çəkərik bu rola, sınaq çəklişsiz. Bizim də qızımız o vaxt balaca idi, Həcərin də, təbii ki, at sürmək epizodları var idi, ona görə əvvəl razılaşmadım. Amma Əbdül dedi ki, bütün çəkilşlərdə özüm onun yanında olacağamsa, darıxmağıma, narahat olmağıma heç bir səbəb yoxdu. Nə isə, yola gətirdilər məni, bu filmə də birlikdə çəkilməyimiz belə alındı. 95-ci ildə isə Türkiyədə "Sonuncu döyüş" filminə çəkildik. Orada mən vəkil rolunu oynayırdım, o da mənim həyat yoldaşım rolunda çəkilirdi. O filmlərə baxanda fikirləşirəm ki, nə yaxşı, Mömünat xanım o filmlərə çəkilib, məncə, onun həmin rollarını görmək təkcə mənim üçün yox, tamaşaçılar üçün də təsəllidi. Sizə deyim ki, Mömünat xanım həyatda daha çox Həcər xasiyyətli qadın idi. 32 illik ailə həyatımızda mən onu belə gördüm, belə tanıdım".

Qeyd edək ki, filmin maraqlı personajlarından biri olan Müsyö Jordan -RSFSR-in xalq artisti Sergey Yurski Azərbaycanda bir neçə filmdə rol alıb. O, “Günlərin bir günü” (1976, epizod), “Şir evdən getdi” (1977, ovçu), “Bir ailəlik bağ evi” (1978, direktor), “Qorxma, mən səninləyəm!” (1981, pristav) filmlərində fərqli rollar oynayıb.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi filmdə oynayan aktyor truppasından yeganə sağ qalan Ənvər Həsənovdur. Deməyim odur ki, aktyor da insandı, yaşayır, vəfat edir.Amma ölməyən , əbədi yaddaşlarda, xatirələrdə yaşayan, incəsəntdi, incəsənət əsəridir, sənətkarlıqdı. 50 yox, lap 1000 il keçsədə yaşayacaq SƏNƏTLARLIQ!

Əntiqə Rəşid