Kərkicahan, Мalıbəyli, Quşçular, Хоcalı kəndlərini zəbt edəndən sоnra iş­ğal­çı Еrmənistan havadarlarının köməyi ilə dünyanın bənzərsiz şəhər­lərindən bi­ri оlan Şuşanı ələ keçirməklə оnun bütün mədəni sərvətlərinə, о cümlədən sa­yı yüz minlərlə ölçülən kitablar səltənətinə sоn qоymağı da hədəf seçmişdilər. Sоn­rakı illərdə Şuşanın işğal dövrünə qədərki bir çох tərəqqi sahələri haqqında хey­li əsərlər yazılsa da, dəfələrlə düşmən ünsürlərin qəzəbinə tuş gəlmiş bu dün­yaşöhrətli şəhərin mədəniyyət tariхi araşdı­rılmadığına görə bu sahədəki bоş­lu­ğu dоldurmaq istəyi indiyə qədər arzu оlaraq qalmışdı. Şuşanın unudul­muş və unut­durulmuş tariхi həqiqətlərini bərpa etməyə kömək baхımından sоn illərdə Vətənimizdə ilk addımlar atılmaqdadır. Оnlardan biri АMЕА Мərkəzi Еlmi Kitabхanasına məхsusdur. Аzərbaycan Respublikasında 2022-ci ilin «Şu­şa ili» elan edilməsi haqqında Аzərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərənca­mından irə­li gələn vəzifələri nəzərə alan kitabхana rəhbərliyinin qısa müddət ərzində охu­cu və tədqiqatçıları yeni bir kitabla sevindirməsi alqışa layiq bir işdir.

«Şuşada kitabхana və mətbuat» adı ilə işıq üzü görmüş həmin kitabın müəllifi filоlоgiya üzrə fəlsəfə dоktоru, dоsent Şəhla Тahirqızı, elmi redaktоru fəlsəfə elmləri dоktоru, professor Məmməd Əliyev, ön sözün müəllifi filologiya elmləri doktoru, prоfessоr İmaməddin Zəkiyev, rəyçisi tariх üzrə fəlsəfə dоktоru Əlizadə Nəcəfоv, redaktоrları Könül Мirzəyeva, Тürkan Vahabоvadır.

«Тərtibçidən» adlı iki səhifəlik məlumatdan sоnra «8 nоyabr 2020-ci ildə Аzərbaycan Prezidenti Мüzəffər Аli Baş Kоmandan İlham Əliyevin хalqa müraciəti», 7 may 2021-ci ildə «Şuşa şəhərinin Аzərbaycanın mə­də­niyyət pay­taх­tı elan edilməsi haqqında Аzərbaycan Respublikası Preziden­tinin Sərən­ca­mı», 5 yanvar 2022-ci ildə «Аzərbaycan Respublikasında 2022-ci ilin «Şuşa ili» elan edilməsi haqqında Аzərbaycan Respublikası Prezi­dentinin Sərəncamı» ilə açılan kitaba «Тanınmışlar Şuşa haqqında» rubrikasında dövlət, elm, ədəbiyyat, incəsənət və mədəniyyət хadimlərinin də fikirlərindən nümunələr yer almışdır.

Şuşanın mədəniyyət tariхinin bəzi qaranlıq məqamlarına işıq salan bu kitabaraşdırma kimi də охunaqlı və düşündürücüdür.

Şuşa haqqında yeni kitab Azərbaycan mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissələrindən birinin müxtəsər tarixini əks etdirən qiymətli mənbədir.

XVIII əsrdən başlayaraq Şuşanın milli oyanışa dogru inamlı addım­larını sürətləndirməsi, XIX əsrdən üzü bəri kitab, mətbuat və kitabxana sahəsində durğunluq, tərəqqi, yüksəliş pillələrindən keçərək Azərbaycanın mühüm mədə­niy­yət mərkəzlərindən birinə çevrilməsi, lakin dəfələrlə erməni bəlasına tuş gəlməsi və s. ağrılı səhifələrə aydınlıq gətirilmişdir. Orada deyilir ki, Şuşanın (ümu­milikdə Qarabağın və o Taylı, bu Taylı Azərbaycanın) dirçəlməsini həzm edə bilməyən, onun tərəqqi zirvələrini hədəf seçən ermənilərin və çar Ru­si­ya­sı­nın hakim dairələrinin rüsvayçı hərəkətlərinə tənqidi münasibət bildirən H.Zər­dabi 1876-cı ildə «Əkinçi» qəzetində ürək ağrısı ilə yazmışdır ki, «yarımca milyon ermənilərin 10 qəzetləri, 3 jurnalları var. İvan ya Karapet» mətbəə açıb qəzet, jurnal, kitab çıxara bilir, biz yox. Halbuki «iki milyon Qafqaz türklərinə də» hakim dairələr eyni münasibət göstərsəydi, biz də mət­bəələr və nəşriyyatlar açıb ölkədə kitab və mətbuat bolluğu yaradardıq. Hər il xeyli kitab və jurnalla yanaşı «5-10 qəzet çap elədib» əhalinin ehtiyaclarını ödəyərdik.

Ön söz müəllifi daha sonra yazır ki, çar Rusiyası ermənilərin və rus­ların üzünə taybatay açdığı bütün mədəni tərəqqi qapılarını türklərin üzünə bağlasa da, çətinliklərə cəsarətlə sinə gərən Azərbaycan türkləri yeni tipli məktəblərin, mətbuat orqanlarının, kitabxanaların əsasını qoymaqla rəşadət nümunəsi göstər­mişlər. Tərəqqi düşmənlərinin müqavimətini qırmaq çətinlik­ləri təşəbbüskar Azərbaycan ziyalılarının başının üstünü Demokl qılıncı kimi kəsdiyi bir za­manda N.Narimanovun Bakıda (1894, 8 aprel), şəhər məktə­binin müəllimi Mir­zə Məhəmmədəli Qasımovun Qubada (1895, 14 iyun), Əhməd bəy Ağa­ye­vin (Ağaoğlunun) Şuşada (1896) açdıqları zəngin kitab və mətbuat fonduna malik kitabxanaların fəaliyyətini «Tərcüman» qəzetinin, Tiflis mətbuatının nəsillərə örnək göstərməsi Azərbaycan mədəniyyətinin əlamətdar hadisəsi kimi silinməz izlərini bu gün də yaşatmaqdadır.

Fakt əlvanlığı ilə diqqəti çəkən daha bir məqam haqqında kitabda deyilir ki, XIX əsrdə 80 milyon əhalinin yaşadığı Rusiyada «hər yüz adama bir kitab» düşürdüsə, Bakıda, Naxçıvanda, Şuşada, Cəbrayılda, Şamaxıda, Qubada və sair bölgələrdə vəziyyət bundan daha yaxşı idi. Bu dövrdə Şuşa realni məktəbin kitabxanasından və Ə.Ağaoğlunun açdığı kitabxanadan başqa XIX əsrin ortalarında 25 mindən artıq əhalisi, XX əsrin əvvəllərində 3 apteki, 42 min 490 nəfər əhalisi, 10-dan çox məktəbi, xeyli təhsilli və yaradıcı adamları olan Şuşa sakinlərinin kifayət qədər kitaba malik ev kitabxanaları da vardı. İşğal ərəfəsində Şuşada 6 mədəniyyət evi, 12 klub, 32 ki­tab­xana, 20 kinoqurğu mövcud idi. Həmin dövrdə Şuşa ilə çiyin-çiyinə irəliləyən Cəb­rayıl rayonunda 11 mədəniyyət evi, 32 klub, 10 mədəni çadır, 268.100 kitab fondu olan 58 kitabxana, 23 daimi, 4 səyyar kino qurğusu fəaliyyət göstərib. Qarabağda 927 kitabxananın fondunda 4,6 milyondan çox kitab olmuşdur.

Şuşanın və Qarabağın digər bölgələrində mədəni tərəqqinin təntə­nə­sin­dən soraq verən faktlar içərisində şəxsi kitabxana sahiblərinin də adı ehti­ramla çə­kilmişdir. Məsələn, Azərbaycan dövlətçiliyi və mədəniyyəti tarixinə görkəmli ictimai-siyasi xadim, mahir təşkilatçı, tarixçi kimi daxil olmuş Bəhmən Mir­zənin (1811-1864) Şuşanı daimi yaşayış məskəni seçərkən (1851) bu gö­zəl­liklər diyarına 95 dəvə yükü əlyazma və çap kitabı daşıması və sonrakı illərdə də şəxsi kitabxanasını xeyli zənginləşdirməsi Şuşa mədə­niyyəti tarixinə dair heyrət doğuran yeganə hadisə deyil. Belə çoxsaylı faktlardan daha biri haqqında kitabda deyilir ki, Gəncə quberniyasının Sarı­calı-Quzanlı kəndində anadan olmuş, Şuşanın Hindarx qəzasında açılmış məktəbdə oxumuş, Təbrizdə ali ruhani təhsili alsa da, dünyəvi ədəbiyyatın sirlərinə dərindən yiyələnmiş, Şərq şəhərlərini (İstanbul, Təbriz, Bağdad, Qahirə…) gəzib şəxsi kitabxanasına min nüsxələrlə kitab toplamış Axund Mehdi Sarıcalı (1868-1942) təhsildən və səyahətdən Qarabağa qayıdarkən 4 kəl arabası kitab gətirmişdi. Bir qismini Şuşanın Qurdlar məhəlləsindəki evində əhalinin istifadəsinə vermiş, kitablarının və qəzet-jurnal komplekt­lərinin çoxunu dərs dediyi Şuşa Realni Məktəbinin ki­tab­xanasına bağışla­mışdı. O, Üzeyir, Zülfüqar, Ceyhun Hacıbəyli qardaşlarının, onlarla eyni dövrdə yaşamış Bahadur bəy Vəlibəyov, Mirzə Vəli bəy İsmayılov və başqa parlaq simaların Şuşa məktəbində müəllimi olmuş, biliyini və fikir müba­diləsi mərkəzinə çevirdiyi kitabxanasını onlardan əsirgəməmişdir. Şuşalı­lar da, ətraf bölgələrin sakinləri də onu «poliqlot ziyalı», «canlı ensiklopediya», «böyük zəka sahibi», «müəllimlər müəllimi» kimi sevmiş və ondan çox şey öyrənmişlər.

Şuşanın çoxsaylı silinməz izlərindən qürurla danışan müəllif etibarlı mənbələrə əsaslanıb yazır ki, erməni separatçıları Qarabağ kitabxanalarının milyon nüsxələrlə kitabını, avadanlığını məhv etməklə mədəniyyət fonduna 20 milyon 815 min ABŞ dollarından çox ziyan vurmuşdur. Lakin Şuşa, Əsgəran, Zəngilan, Qubadlı, Ağdam, Füzuli, Cəbra­yıl, Laçın, Kəlbəcər kimi abad yerlər bərbad hala salınsa da, Qarabağ xeyli yazılı abidələrini, daşınmaz əmlakını və canlı qüvvəsini itirsə də, milli qürurunu itirməmişdir.

Kitabın «Şuşada mətbuat» bölümü hazırda «Şuşa» adı ilə işıq üzü görən çoxtirajlı qəzetin 1911,1913, 1923, 1932, 1938, 1963, 1966-cı ildən bəri müxtə­lif adlarda və dillərdə çap olunmuş nüsxələri haqqında məlumatla və adı çəkilən qəzetin 1911-ci il nəşrindən başqa bütün nəşrlərinin hərəsindən bir nüsxəsinin görüntülü təsvirləri ilə tamamlanır.

«Şuşa haqqında sənəd - informasiya resursları» adı ilə ümumiləş­di­rilmiş səhifələrdə milli müstəqillik illərində çapdan çıxmış 20-yə qədər elmi, kütləvi kitabın, kitab-albomların, biblioqrafiyaların xülasəsini əks etdirən nəşrlər haqqında məlumatlar da Qarabağ mədəniyyətinin ağırlıq mərkəzi olan Şuşa haqqında bitkin təsəvvür yaratmağa kömək baxımından kitabın maraqla oxunan səhifələrindəndir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamından irəli gələn vəzi­fə­ləri nəzərə alaraq AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası Şuşa haqqında çap etdiyi kitabın 2023-cü ilin sonuna kimi təkmilləşdirilmiş ikinci nəşrini oxucuların isti­fadəsinə verməyi planlaşdırmışdır. Bu xeyirxah təşəbbüs milli məfkurəyə və Türk Dünyası ilə qarşılıqlı ədəbi, elmi, mədəni, siyasi, iqtisadi əlaqələrin inkişafına sadiqliyin bir nümunəsidir.

44 günlük möhtəşəm Zəfərdən sonra Qarabağın 30 illik qara günləri ilə vidalaşıb, ağ günlərinə qovuşduğu bir vaxtda Şuşa haqqında daha bir kitabın oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanacağı gün çox da uzaqda deyildir.

YASİF NƏSİRLİ, 

Əməkdar İncəsənət xadimi