Camal Paşa Suriyada olduğu vaxtlarda Xalidə xanımla birlikdə müxtəlif ictimai xidmətlərin və mütərəqqilik fəaliyyətlərinin yayılması üçün çalışdı; bölgənin arxeoloji xüsusiyyətləriylə yaxından maraqlandı. Bu vaxt Ərəb irəli gələnləri arasında ortaya çıxan siyasi məmnunsuzluğa və düşməncə yönümlərə sərt tədbirlərlə reaksiya verdi. Şərif Hüseyn öndərliyindəki qiyam. 4. Ordunun bölgədəki vəziyyətinin sarsılmasında əhəmiyyətli bir faktor öndərliyindəki qiyam. 4. Ordunun bölgədəki vəziyyətinin sarsılmasında əhəmiyyətli bir faktor olmuşdu. Lakin Camal Paşa güclü idi üsyançıları (Abdulhəmid Zöhravi, Şefik-el-Müeyyed, Abdülgani Ariysi, Cəzairli Ömər, Rəfiq Ruzi Sellim, Yusuf Hanı kimi) aradan qaldırılmasını bilərdi amma ingilis gücü buna icazə vermədi.

Müharibədən sonrakı dövr.

Osmanlı Dövlətinin I Dünya Müharibəsindən məğlub çıxdığı üçün 1-2 noyabr 1918 gecəsi Ənvər Paşa və Tələt Paşa ilə birlikdə bir Alman sualtı qayığı ilə Odessaya, oradan da Berlinə getdi. Tam bu vaxtda İstanbuldakı Hərbi Vəziyyət Məhkəməsi tərəfindən (Ədliyə Divanı Ənənəsi), Osmanlıda yaşayan səbəb olmaq günahından qiyabında əvvəl ordudan kənarlaşdırmasına, sonra da edamına qərar verildi ( 5 iyul 1919). Ardından İngiltərəyə qarşı mübarizə edən Əfqan ordusunun müasirləşdirilməsi üçün Əfqanıstana getdi. Bolşeviklərin siyasət dəyişikliyi nəticəsində Tiflisə keçdi. Burada bir müddət Paşa bir qrup İttihatçının Rusiya və bütün Asiyadakı Türkləri antiemperyalist və Turanç məqsədlər ətrafında birləşdirməyə istiqamətli fəaliyyətlərinə qatıldı. Anadoludakı Qurtuluş Döyüşünün öndərləriylə əlaqə yaratdı.

Camal Paşa, 1908-1918-ci illər dövründə İttihat və Tərəqqi Cəmiyyətinin qabaqcıl idarəçilərindən idi. Xüsusi ilə Paşalar İqtidarı olaraq da bilinən 1913-1918-ci illər arasından Dövlətinin iç və xarici siyasətinin təyin olunmasında əhəmiyyətli rol oynadı. Ayrıca I Dünya Müharibəsində ən əhəmiyyətli cəbhənin komandiri olaraq vəzifə yerinə yetirildi. Buna görə də məğlubiyyətinin və İttihat və tərəqqi Cəmiyyəti rəhbərliyinin birinci dərəcəli cavabdehlik daşıyan məsullarından sayıldı. Camal Paşanın Seniha xanımla olan evliliyindən Əhməd, Məhəmməd, Kamran, Nejdət və Behçət adlı beş uşağı vardır. Oğullarından Əhməd Camal məşhur jurnalist Həsən Camalın atasıdır.

Almanlar hərbdən sonra İmperatorluğu müstəmləkələşdirməyi düşündükləri üçün ən qüvvətli kəsləri ehtiyat zabit olaraq göndərmişlər, Anadolu və Suriya üçün ən yaxşı araşdırmaları almanlar etmişlər. Camal Paşa belə araşdırmalardan faydalanan və səmərələşdirən hünərli, çox az əlinən vətənpərvər bir dövlət adamıdır. Fələstin təxribatından sonra xüsusi bir qataristan bula dönərkən, ancaq o zaman Camal Paşa, Anadolunun kasıb torpaqlarına vəzifə almış olsaydım demişdir.

Əsərləri.

1. Plevne mudafası (1898)

2. Alte Dekınoeler auş Syrien Palastına und est Arabien (1918)

(Suriya, Filistin və Batu Arabistandakı eski anular)

3. Cemal Paşa Hatırası 1913-1922 (1923)

4. Birinci Dünya Harbinde suriya hatıraları ( 2003)- ali Fuad

Əhməd Camal Paşa-Yavər

...Yanıma bir neçə yaşlı Azəri gəlmişdi. Onlar söylədilər ki, ermənilər müsəlman şəhidlərini basdırmağa qoymurlar. Qəbiristanlığı atəşə tuturlar. Müsəlman şəhidləri müsəlman qaydası ilə dəfn olunmalıdırlar. Azəri şəhidlərinin basdırılmasında qardaşlarımıza yardımçı olmalıyıq. Qoy ermənilər onlara xəta toxundura bilməsinlər. Şəhərin bir neçə yerində Azəri şəhidləri elə-belə qalıb. Qohum-əqrəbaları erməni silahların qorxusundan onları basdıra bilmirlər.

- Tamam, icazə verin gedim.

- Get.

- Yavər otaqdan çıxdı.

- Hərbidə belə bir qayda var. Müharibələrdə müəyyən vaxtlar sakitlik olur. Hər iki tərəf öz şəhidlərinin götürür, basdırır. Bu nankor ermənilər necə millətdirlər? Silahsız adamlara atəş aşmaqları bəs deyil, şəhidləri də basdırmağa qoymurlar. Azəri arkadaşlarımız bir əhvalat danışdı. Bir kişi şəhid olmuş anasını çətinliklə də olsa aparmaq istəyəndə ermənilər ona atəş açıblar. Yazıq kişi elə şəhid anasının yanında ölüb. Bunlar necə millətdirlər, ilahi? Heç qocalara da rəhm etmirlər.

Çöldə qısa atəş səsi gəldi. Atəş dayanan kimi, kimsə ucadan yasin sürəsini oxudu. "Allah rəhmət eləsin" sözləri eşidildi. Əhməd Camal Paşa yerindən çıxıb pəncərədən çölə baxdı. Salavat çəkdi:

- Allah rəhmət eləsin.

- Əhməd Camal Paşa yerində oturdu. Mizin üstündəki kağızları nəzərdən keçirtdi. Kağızlardan birini götürüb oxudu:

- Bax budur. Malakanlar yazıblar. Bir neçə yaşlı malakan yanıma gəlmişdi. Mənimlə mehribancasına görüşdülər. "Vaxtında gəlmisiniz. Paşa, - dedilər. Bu vəhşi ermənilər bizə də pislik ediblər. Biz bu bölgəyə XIX əsrdə gəlmişik... Yerlilərdən, müsəlmanlardan heç bir pislik görməmişik. Adamın Allahı var. Gərək həqiqəti deyəsən. Az qalmışdı, müsəlmanlar bizə düşmən kəsilsin. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Məhəmməd adlı oğlu Lənkəranın "Dikaya dvizyası"nın qoşun hissəsində xidmət edirdi. Ermənilər müsəlmanlar arasında şayiə yayıblar ki, guya oğlanı biz öldürmüşük. Axı biz Malakanlar ondan, ümumiyyətlə müsəlmanlardan heç bir pislik görməmişik ki, milyonçunun Məhəmməd adlı oğlunu öldürək, əslində hadisə başqa cür olub. Biz heç vaxt müsəlmanlarla düşmən olmamışıq, olmaq da istəmirik.

Mənim bu işdən xəbərim var. Bilirəm, təsadüfi halda Hacı Zeynalabdin Tağıyevin oğlu ölüb. Bu işdə Malakanların heç bir günahı yoxdur. Ermənilər malakanlarla müsəlmanlar arasında ədavət salmaq istəyirlər.

Əhməd Camal Paşa fikirdən ayrıldı.

Artıq çöldən Yasin surəsinin, oxuyanların səsi gəlirdi.

- Demək, qoçaqlar bu tapşırığı da yerinə yetiriblər. Ermənilər rus havadarlarının köməyi ilə dənizdən atəş açırlar. Onları necə məğlub etməli? - Vərəqələrin birində müxtəlif işarələr qoydu. - Bu variant daha yaxşıdır. Aldığım məlumata görə onlar topdan atəş açırlar. Görəsən onların neçə topu var?

Stolun üstündə ikiqat bükülmüş bir kağızı açdı və oxudu - kəşfiyyatımız yaxşı işləyir. Dəqiq məlumat əldə ediblər. Başqa cür ola da bilməz. Növbəti döyüşümüz bu məlumatlardan çox asılıdır. Dəqiq məlumat uğurlu döyüş deməkdir.

Qapı döyüldü.

- Gəlin.

Yavər içəri girdi. Tez hərbi vəziyyət aldı.

- Paşa, bu tapşırığınızı da uğurla yerinə yetirdik.

- Mənim əvəzimə qoçaqlara təşəkkür et.

- Tamam.

- İndi isə yaxın gəl!

Əhməd Camal Paşa ona kağızdakı işarələri göstərdi. Nəyi isə başa saldı. Yavər Əhməd Camal Paşanı axıradək dinlədikdən sonra işarə qoyulmuş kağızı götürüb otaqdan çıxdı.

- Mələk cildli erməni nankorlara öz gücümüzü göstərməliyik. Hələlik döyüşümüz uğurlu gedir.

Bu tapşırığı da yerinə yetirə bilsək, ermənilərə onların havadarlarına böyük zərbə vurmuş olarıq. Çox sağ olsunlar yerlilər. Bizə yaxşı bələdçilik edirlər.

- Çöldən atəş səsi, sonra isə partlayış eşidildi. Əhməd Camal Paşa pəncərədən çölə baxdı.

... Əhməd Camal Paşa yerində oturmuşdu. Mizin üstündəki xəritəyə baxa-baxa ayrıca kağızda qeydlər edirdi:

- Aldığım, məlumata görə ermənilər havadarları ilə birlikdə xan evində qərargah yaradıblar.

Azəri arkadaşlarımız deyirlər ki, bizə silah verin, biz də vuruşmaq istəyirik. Hətta yerli zənənlərdən də döyüşmək istəyənlər çoxdur. Mən azəri balalarımızın igidliyinə yaxşı bələdəm. Mindən çox azəri kızkardaşlarımız Bakıda, silahsız olmasına baxmayaraq, bir neçə gün silahlı nonkorlara müqavimət göstərdiyi haqda eşitmişəm.

... Yavər yaxına gəlib Əhməd Camal Paşanın göstərdiyi xəritəyə baxdı:

- Şıvkunovun rəhbərlik etdiyi qərargah Xan evində yerləşir. Ermənipərəst bu rus çox qəddar adamdır. Ola bilsin, Xan evini dağıtsın. Buna imkan vermək olmaz. Çalışın heç bir yerə xəta toxunulmasın.

- İmkan daxilində mələk cildli nankorları diri tutun. Yerlilər bizə bələdçilik edərlər.

Yavər bildirdi:

- Paşa, onsuz da yerlilər bizə həmişə bələdçilik ediblər...

Əhməd Camal Paşa kağızdakı işarələri göstərdi:

- Kiçik bir xəta bizə çox baha başa gələr. Yenə təkrar edirəm. Ermənipərəst Şıvkunov əzrail adamdır. Zərər verməsə təslim olan deyil.

Yavər işarələr qoymuş kağızı götürüb otaqdan çıxmaq istədi.

- Bayaq yanıma bir neçə ağsaqqal gəlmişdi. İndi gözləmə otağındadırlar. Onlarla əlaqə saxlayın. Yerlidirlər. Bu torpağın hər qarışına bələddirlər. Sizə bələdçilik edərlər.

- Tamah.

- Yavər otaqdan çıxdı.

- Bu, bizim son döyüşümüz olacaq. Nankorların dərsini verməliyik.

O, otaqda gəzişdi. Çöldə Türk döyüş marşı eşidildi. Əhməd Camal Paşa pəncərəyə yaxınlaşıb çölə baxdı.

- Uğur olsun, qoçular! Qərargah elədiyimiz bu ikimərtəbəli evi ermənilər üçün yük daşıyan Rostom Xaçat I uryan yandırıb. O, evi qarət edib...

Türk döyüş marşı daha aydın eşidilirdi.

... Qapı döyüldü. Yavər içəri girdi və hərbi vəziyyət aldı:

- Eşidirəm.

Yavər sevincək dedi:

- Paşa, ermənilərin və havadarların bir çoxunu əsir aldıq. Bir çoxu isə o dünyalıq oldu.

- Quldur Şıvkanov necə?

Yavər kədərlə:

- Təəssüf ki, o, bir neçə erməni ilə İrana qaça bildi.

Çöldən səs gəlirdi.

- Yaşa, Əhməd Camal Paşa, türk əsgəri. Dar gündə bizə arxa oldunuz. Bizi bu nankorların əlindən qurtara bildiniz.

Epiloq.

22 iyul 1922-ci ildə Türkiyəyə dönməyə hazırlaşarkən Tiflisdə Qarakın Lalayan və Sergo Vartanyan adlı iki Erməni komitacı tərəfindən öldürüldü. Bu sui-qəsdin, Stalinin əmriylə, o cümlədən Gürcüstan Çekasının başında olan Lavrenti Beriya tərəfindən tərtib edildiyinə dair iddialar vardır. (1) Cənazəsi Şərq Cəbhəsi Komandiri Qazıntım Karabekir tərəfindən Ərzuruma gətirilərək Karskapı Şəhidliyinə dəfn edildi.

Faluh Rıfki Atay Zeytindağı kitabında Camal Paşadan belə izah edər; "Qəmli taleh: Şərəflilərini öldürmüş olduğu Suriyada Camal Paşanı sevən və axtaran çoxdur. Camal Paşa, Bolşeviklər hesabına on minlərləsini öz əli ilə həyat vermiş olduğu ermənilər tərəfindən öldürülmüşdür.