Struktur islahatları barəsində danışarkən ilk növbədəonun fəlsəfəsinin nədən ibarət olduğunu bilmək lazımdır. Sual olunur, buislahatları aparmaqda əsas məqsəd nədən ibarətdir? Son illər ərzində Azərbaycan hökuməti bu sahədəhansı yolu keçib, bu günharadayıq və qarşıda daha hansı işləri görmək lazımdır?Aparacağımız araşdırmada busuallara cavab tapmağa çalışaq.

Bir çoxları struktur islahatlarını hansısa qurumlarınləğv edilməsi, ixtisarı və birləşdirilməsi yolu ilədövlət büdcəsinin vəsaitlərinəqənaət edilmək kimi dəyərləndirirlər. Ancaq hər kəs bilməlidir ki, buislahatların əsas fəlsəfəsi xərclərə qənaət etmək deyil, idarəçiliyin maksimumsadələşdirilməsi yolu ilə onun effektivliyini təmin etməkdən və təkmil idarəçilikvasitəsilə iqtisadiyyatda daha ciddi uğurlar qazanmaqdan ibarətdir.Dövlət idarəetməaparatının işi elə təşkil olunmalıdır ki, o, özünə aid məsələləri az vaxt ərzindəyüksək keyfiyyətlə həll edə bilsin. İstənilən məsələnin həllində tələb olunanbaşlıca şərt ona sərf edilən zaman və keyfiyyətdir. Məsələlərin həlli zamanı buiki göstəriciyə əməl olunursa, o halda idarəçiliyin optimal bir səviyyədə təşkiledildiyini demək mümkündür. Hər bir ölkədə dövlət idarəçiliyinin təşkilininözünəməxsus xüsusiyyətləri olur. İnkişaf etmiş ölkələrin bu məsələdə yaxşı təcrübələrivar. Lakin məsələyə şablon yanaşmaqdan – yəni hansısa bir ölkənin təcrübəsiniolduğu kimi tətbiq etməkdən söhbət gedə bilməz. Hər bir ölkədə idarəçiliyin təşkilindəyerli, milli və digər xüsusiyyətlərtam nəzərə alınmalıdı.

Son iki ildə struktur islahatları sahəsində Azərbaycanhökuməti bir çox işlər görüb. Bu sıraya bəzi nazirlik və komitələrin, dövlətşirkətlərinin ləğvini, bir sıra hallarda onlardan bəzilərinin funksiyalarınındigər müvafiq qurumlara verilməsini, vətəndaşlara xidmət göstərilməsini tam sadələşdirməkvə bu işdə bütün neqativləriaradan qaldırmaq məqsədilə bir çox xidmət sahələrininASAN xidmətə ötürülməsini, əhaliyə pullu xidmət göstərən bəzi qurumlarınpublikhüquqi şəxslərə çevrilməsini, müasir iqtisadi şəraitin tələblərinə cavab verənbir sıra yeni qurumların yaranmasını aid etmək olar. Bu az iş deyil. Lakinqarşıda struktur islahatlarının daha mühüm bir mərhələsinə keçmək qədər ciddibir proses durur. Bu mərhələdə söhbət artıq böyük nazirlik və dövlət komitələrininhər hansı bir formada birləşdirilməsindən və ya onların tərkibindən hansısastrukturların çıxarılaraq müstəqil bir qurum kimi təsbit edilməsindən gedir.Bugün mətbuat səhifələrində bu mövzuda çıxış edənlər məsələ ilə bağlı müxtəlif təkliflərsəsləndirirlər. Kimlərsə xarici təcrübəyə söykənən addımlar atmağı təklif edir,bir başqaları müəyyən sahədə fəaliyyət göstərən qurumların mexaniki birləşməsinitəklif edir və s. Hesab edirəm ki, bu təkliflərin bir çoxumüasir tələblərəuyğun deyil və onların reallaşdırılması müəyyən sahələrin idarə olunmasındaciddi problemlər yarada bilər.Bəs struktur islahatlarının növbəti mərhələsindəhansı addımları atmaq daha səmərəli olardı? Məsələn təkliflər səslənir ki,Maliyyə, Vergilər Nazirlikləri və Dövlət Gömrük Komitəsi bir qurum kimi birləşdirilsin.Doğrudanmı bu üç qurumu mexaniki olaraq birləşdirmək mümkündür? Belə olarsa nəbaş verər? Hesab edirəm ki, bütün reallıqları nəzərə alaraq, bu üç qurumun təklifolunan qaydada bir araya gəlməsinə yol vermək olmaz. Bunun səbəblərini izah etməyəçalışaq. Məsələn, Maliyyə Nazirliyi hər il Vergilər Nazirliyi və Dövlət Gömrük Komitəsiüçün növbəti ildə onların büdcəyə toplayacaqları vergi və rüsumların həcmini (proqnozları)müəyyənləşdirən bir qurumdur. Maliyyə Nazirliyi növbəti il üçün vergiproqnozlarınınilkin variantını tərtib edib qurtardıqdan sonra,bir qayda olaraq onunla VergilərNazirliyi və Dövlət Gömrük Komitəsi arasında toplanacaq vergilərin həcminə dairproqnozlar ətrafında fikir ayrılıqları meydana çıxır.Büdcəyə daha çox vəsaittoplanmasında maksimum maraqlı olan Maliyyə Nazirliyinin mövqeyi bir qaydaolaraq bu vəsaitləri toplayan Vergilər Nazirliyinin və Dövlət Gömrük Komitəsininmövqeyi ilə üst-üstə düşmür və bəzən də kənarlaşmalar kifayət qədər ciddi olabilir. Bu təbii bir haldır. Çünki, vergi və rüsumları yığan qurumlar adətənproqnozlarınmümkün qədər aşağı olmasında maraqlı olurlar. Belə olduqda,təbii ki, onlar həminproqnozların öhdəsindən asanlıqla gələ bilirlər. Proqnozlar yüksək olduqda isə əksinə,onların tam icra oluna bilməməsi təhlükəsi yaranır ki, bu da büdcəyə vəsaittoplayan qurumlar və həm də onların rəhbərlikləri üçün heç də arzu olunan haldeyil. İndi təsəvvür edək,Maliyyə və Vergilər Nazirlikləri və Dövlət GömrükKomitəsi birləşib vahid bir qurum kimi fəaliyyət göstərir və bu qurum növbətiil üçün özü özünə vergi yükü müəyyənləşdirir. Bu halda bu yükün reallığa nə qədəruyğun olub olmadığını kim müəyyən edəcək? Bu proqnozların tərtibi ilə bağlı incəlikləri bu üç strukturda çalışan peşəkarlardan yaxşıkim bilə bilər? Bu səbəbdən də belə birləşmədən sonra vergi yükünün əsassızazaldılması təhlükəsi yaranacaq. Bu isəhökumətə lazım deyil. Maliyyə Nazirliyinin Vergilər Nazirliyi vəDövlət Gömrük Komitəsi ilə bir strukturda birləşməsi ən azından haqqındadanışdığımız bu səbəbdən real görünmür. Bəs nə etmək olar? Hesab edirəm ki, vergivə rüsumların toplanması ilə bilavasitə məşğul olan Vergilər Nazirliyinin vəDövlət Gömrük Komitəsinin birləşdirilməsi mümkündür. Belə birləşmədən sonra həriki qurumun mümkün olan aidiyyatı xidmətlərinin maksimum ASAN xidmətə ötürülməsidə yaxşı olardı. Maliyyə Nazirliyinin tərkibindən isəDövlət Xəzinədarlığı Agentliyiniayırıbbirbaşa Prezidentə tabe olan bir struktura çevirmək lazımdır. Bir nazirliyin həmbüdcə xərclərini proqnozlaşdırması və həm də onun icrasını həyata keçirməsi,dövlət vəsaitlərindən istifadənin səmərəliliyinin azalmasına yol açan bir hal kimidəyərləndirilməlidir.Bütün hallarda, xərclərin proqnozlaşdırılması MaliyyəNazirliyi tərəfindən həyata keçiriləcəkdir, lakin müstəqil bir qurum olaraq DövlətXəzinədarlığı Agentliyi dəbu məsələdə öz mövqeyiniortaya qoya bilər ki, bu da çoxmühüm bir şərtdir. Bir sözlə, gəlir və xərc proqnozlarının müəyyən olunmasındaheç bir qurumun manopoliyasına imkan vermək olmaz. Belə monopoliya proqnozlarınmüəyyən edilməsində subyektiv meyllərin artmasına gətirib çıxara bilər. Başqabir təklif, Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidmətinin bu NazirlikdənayrılaraqHesablama Palatasına birləşməsi ilə bağlıdır. Bu gün yerli büdcələrin tərtibininvə icrasının düzgünlüyünün təftişini həm Maliyyə Nazirliyi, həm də Hesablama Palatasıparalel olaraq aparır. Yerli büdcələrin tərtibinə və icrasına bilavasitə rəhbərlikedən bir qurumun – Maliyə Nazirliyinin eyni zamanda bu büdcələrin icrasınındüzgünlüyünə qiymət verməsi nə qədər düzgündür? Doğrudur bu təcrübə uzun müddətdirki davam edir. Lakin biz müasir şəraitdə dövlət vəsaitlərindən istifadənin səmərəliliyinioptimal bir səviyyəyə qədər yüksəltmək istəyiriksə, bu təcrübədən imtina edilməlidi.Əslində bu Hesablama Palatasının da cari işi deyil, Palata ölkədə daha qlobalyoxlama və araşdırmalar aparmaqla məşğul olmalıdır. Lakin nəzərə alsaq ki,Hesablama Palatası artıq yarandığı gündən bu işlə bilavasitə məşğul olur, buhalda həmin nəzarətin tamamilə ora ötürülməsi düzgün olardı.

Başqa bir misal. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin tərkibindəDövlətBaytarlıqNəzarəti Xidməti fəaliyyət göstərir. Hesab edirəmki, bu struktur həmin nazirliyin tərkibindən çıxarılmalı və ərzaq məhsullarınınkeyfiyyətinə nəzarət edən başqa aidiyyatı təşkilatlar da onun tərkibinə verilməklə,DövlətBaytarlıqNəzarətiXidmətibilavasitə ölkə Prezidentinə tabe olanmüstəqil bir qurum kimi fəaliyyətgöstərməlidir. Ölkəyə keyfiyyətsiz ərzaq məhsullarının daxil olmasınınqarşısını almaq məqsədiləDövlətBaytarlıqNəzarəti Xidmətinin beləbirformada təşkili çox vacibdir.

Bu təhlil materialında bir neçə misalla strukturislahatlarının növbəti mərhələsində hansı addımların atılmasının zəruriolduğunu əsaslandırmağa çalışdıq. Təəssüf ki, bütün təklifləri bir araşdırmada əhatəetmək mümkün deyil.