Onun səsi meydanlardan, tribunalardan, uca kürsülərdən, şeir məclislərindən gələrdi. Bu səsdə qətiyyət, cəsarət, kişilik vardı. Bütöv bir məmləkətin azadlıq səsiydi...
   
   O, həyatını, varlığını Azərbaycanın müstəqilliyi, azadlığı uğrunda mübarizəyə həsr etdi və bu yolda son nəfəsinəcən bircə addım da geri çəkilmədi. Onun yolu daşlı-kəsəkli yollardan keçdi, təqiblər, mənəvi işgəncələr yol yoldaşı oldu, zindanlara düşdü, amma ruhu sarsılmadı. Bəlkə də adi bir ömür yolu qismətinə düşsəydi. Çox şair dostu kimi hər şeyə qane olardı; vəzifə, var-dövlət, rütbə, alilər yanında fəxri yer. Amma o zaman bu başıbəlalı məmləkətin Xəlil Rzası olmazdı.
   
   Bir nəfər olmalıydı ki, sinəsini irəli versin, rus süngüsünün qarşısına şeirlə çıxsın.
   
   O, hər şeydən əvvəl ŞAİR idi. Ancaq səsini içinə qısan, xalqın ən ağır günlərində bir otaq küncünə çəkilib təbiətin gözəlliklərindən, sevgidən şeir yazan şair olmadı. Poeziyada da, həyatda da daim müxalifət yolunu seçdi. İmperiya dövründə "gəmidə oturub gəmiçi ilə dava elədiyi üçün" hər addımı təqib olunurdu. 10 il APİ-də müəllim işlədi, tələbələrinə həm də Azadlıq dərsi keçirdi. İşdən çıxardılar və o, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda işə girdi, burada namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə etdi, amma yolundan dönmədi. "Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə, qram-qram, qolumdakı zəncirləri qıram gərək, qıram, qıram!" deyən Xəlil Rza şeirlərində vahid Azərbaycan ideyasını irəli sürür, imperiyanın yeritdiyi siyasətə qarşı çıxır, cəmiyyətdə baş verən mənfiliklərə münasibətini bildirirdi. Onun fiziki iradəsi ilə mənəvi gücü vəhdətdə idi, yoxsa həyatı boyu çox işgəncələrə tab gətirə bilməzdi.
   
   Sənətdə amalını belə seçmişdi: "Məncə, müasir Azərbaycan poeziyasının ümdə vəzifəsi xalqın ruh yüksəkliyini, tərəqqi uğrunda əsrlər boyu qazandığı böyük mübarizə təcrübəsindən doğan tarixi nikbinliyi qoruyub saxlamaq və daha da zənginləşdirməkdir. Müasir poeziyamız həmişə olduğundan daha qəti və daha cəsur səslə hayqırmalıdır ki, Nizami və Füzuli, Babək və doktor Tağı Ərani, Səttarxan və Xiyabani. Nəsimi və Uavid, Sabir və Möcüz, Firidun İbrahimi və Şəhriyar, ən başlıcası misri qılınc və saz yaradıcısı olan bir millət bir daha öz gücünə, öz qüdrətinə inansın". Bu fikri Xəlil Rza Sovet dövründə söyləmişdi. Və Xəlil Rza bu gücü, bu qüdrəti öz xalqına bəxş etmək üçün poeziyaya gəlmişdi. O, bir daha sübut etdi ki, şeirlə, sözün qüdrətiylə xalqın varlığına hakim kəsilmiş təslimçilik ruhunu, ətalət duyğusunu dəf etmək, özünə inamsızlığı, mürgüləyən azadlıq eşqini ayağa qaldırmaq olar. Və Xəlil Rza hələ istiqlal savaşından çox-çox əvvəllər bütün bu həqiqətləri şeirlərində, hətta heç nədən çəkinmədən məclislərdə açıq deyirdi.
   
   "Şəbi-hicran yanar canım,
   
   Tökər qan çeşmi-giryanım,
   
   Oyadar xəlqi əfqanım",
   
   O sahildə, bu sahildə!
   
   
   
   Ürək dustaq, Vətən məhbəs,
   
   Hanı Babək, Cavanşir bəs?
   
   Həyat bu cür qala bilməz,
   
   O sahildə, bu sahildə!
   
   
   
   Nə həsrət, nə hicran olsun,
   
   Vahid Azərbaycan olsun!
   
   Qoy birləşsin, bir an olsun
   
   O sahil də, bu sahil də!
   
   Rahatlıq bilməyən, təbiəti etibarilə son dərəcə çılğın və inadkar olan Xəlil Rza bütün varlığı ilə Azərbaycana və türk dünyasına bağlı idi. Əgər biz həqiqi türk-bahadır türk anmaq istəyiriksə, Xəlil Rzanı da xatırlamalıyıq.
   
   Arayıb-axtarsaq, onun şeirlərində ən çox işlənən (özü də əzəmət və qürur hissilyə) kəlmə AZƏRBAYCAN idi. Onun xəyalındakı Azərbaycan illər boyu uğrunda mübarizə apardığı, canını qurban verdiyi yeni Azərbaycan idi.
   
   Mənim əsrim sona yetir,
   
   zaman gəlir, yeni zaman,
   
   cahan doğur, yeni cahan.
   
   Qupquru zoğlar içindən
   
   qalxır cavan Azərbaycan,
   
   yaşıl fidan Azərbaycan!
   
   Azərbaycanla (tarixi, mədəniyyəti, təbii sərvətləri, böyük dahilər, söz ustaları) bağlı elə bir mətləb olmayıb ki, Xəlil Rza poeziyasında öz əks-sədasını tapmasın. Şairin "İgidlər, dahilər" adlı bir şeiri var. Xalqımızın böyük şairi Bəxtiyar Vahabzadə bu şeiri müasir poeziyamızın ən gözəl incilərindən biri sayırdı. Həmin şeir Xəlil Rzanın dahilik və igidlik anlayışlarına poetik münasibətini açıqlayır və oxucu tam əmin olur ki, dahiliklə igidlik əkiz doğulub:
   
   Fikirlər içində çırpınır könlüm,
   
   Gedən Yer üzünə bir daha gəlmir.
   
   Həyatdan hamını qoparır ölüm,
   
   Yalnız dahilərə toxuna bilmir.
   
   Mamırlı, yosunlu məzarlar nə çox,
   
   Fəqət yepyenidir Sabir, Nizami.
   
   Dahilər torpağa ölü kimi yox,
   
   Bəlkə basdırılır xəzinə kimi.
   
   Xəlil Rza Azərbaycan poeziyasında siyasi lirikanı ən yüksək bir məqama çatdırdı.Vaxtilə siyasi lirika deyəndə Lenin, Kommunist Partiyasının, sosialist inqilabının tərənnümü kimi mövzular düşünülürdü. Amma Xəlil Rza öz poeziyası ilə bu təsəvvürü tamam dəyişdirdi. Onun "Davam edir 37" şeiri bu mənada çağdaş Azərbaycan poeziyasında yeni bir tendensiyanın yaranmasından soraq verdi. Poeziyada tarixlə müasirlik və bu günlə gələcək qırılmaz bağlarla bir-birini şərtləndirdi və X.Rza sübut etdi ki, tarixin şanlı səhifələri, qanla yazılmış vərəqləri hələ qurumayıb, biz böyük amallar uğrunda çarpışan söz və qılınc bahadırlarını unutmamalıyıq. Bu gün məmləkətimiz bir çox qara ləkələri öz həyatından və varlığından kənar etməlidir.
   
   Nə qədər ki, bir milləti
   
   yetmiş yerə bölənlər var,
   
   Nə qədər ki, rütbə üçün,
   
   şöhrət üçün ölənlər var,
   
   Nə qədər ki, kabineti, vəzifəni
   
   gözlərinə təpənlər var.
   
   Tiranların yambızını
   
   bir az altdan öpənlər var,
   
   Nə qədər ki, istedadı
   
   addım-addım pusanlar var.
   
   Nə qədər ki, mənə
   
   əxlaq dərsi verir
   
   Fərarilər, boşqab dibi
   
   yalayanlar,
   
   Nə qədər ki,
   
   -Demokratiya!
   
   Aşkarlama,-deyə-deyə
   
   boğaz yırtır
   
   Nə qədər ki, cəzasızdır
   
   Xankəndimdə evlər yıxan
   
   yırtıcılar
   
   Davam edir 37-
   
   Daha kəskin, daha ciddi.
   
   Azərbaycanın istiqlal savaşında fəal iştirakına görə rus imperiyası tərəfindən həbs edilən şair Moskvada, Lefertovo zindanında səkkiz aydan çox həbsdə yatdı. O, bu müddət ərzində bir kitabdan artıq odlu-alovlu, hər misrası vətənpərvərliklə dolu şeirlər yazdı. Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı bu şeirlər haqqında yazırdı: "Bax bu dəmir zindanda: "Göydə günəşin", "Kəhkaşanda ulduzların", "Ormanda ağacların" dustaq olduğu dünyada Xəlilin döyüş ruhu sınmır. Onun nifrət dairəsi daha da genişlənir və bir daha dərk edir ki. "mağara zindanların bütün daşı, kərpici Kremlin divarıyla eyni kərpicdən imiş". Xəlil yığcam, poetik müqayisə yolu ilə oxucularına bildirir ki, bütün fitnə-fəsadlar Kremldən gəlir. O bir daha təsdiq edir ki, qara Yanvar günlərində küçədə onu əhatə edən, "ne şevelis qad! Əllər yuxarı" - deyən tapançalı, zirehli kabuslar da Moskvanın iradəsini yerinə yetirirlər. Şairin sinəsinə lülələr tuşlananda da o, əllərini yox, "polad yumruqlarını qaldırıb".
   
   Bircə göz qırpımında
   
   necə qamarladılar,
   
   Bizi maşınla birgə
   
   hop götürdü darğalar.
   
   Diz altına salıbanazca
   
   tumarladılar,
   
   Əlləri tapançalı
   
   qul ürəkli ağalar.
   
   Əlləşdirib qoynumu,
   
   ciblərimi, əynimi
   
   Sordu:-varmı silahın?-
   
   yoğun boynu tir adam.
   
   Dedim:-gəzmə əynimi,
   
   axtar qaynar beynimi,
   
   Məgər görmürsənmi ki,
   
   özüm canlı silaham!
   
   -Əllər yuxarı! Baxdım
   
   gözlərinin içinə,
   
   Bircə toz da qonmadı
   
   hökümdar sevincimə.
   
   Ağzımda Azadlığın
   
   bal ləzzəti, gül tamı,
   
   Əlimi yox, qaldırım
   
   polad yumruqlarımı!
   
   Xəlil Rza bir insan kimi çox qızğın idi, amma eyni zamanda, həssas və kövrək ürəkli bir insandı.
   
   Yurdun hər bir övladını öz övladı sayırdı, nurani, pirani qocaların əllərindən öpürdü, bəzən bir yanıqlı bayatıdan kövrəlirdi. Amma dar ayaqda göz yaşlarını saxlaya bilirdi. Oğlu Təbriz Qarabağ uğrunda döyüşlərdə həlak olmuşdu, onun dəfnində isə necə də qürurluydu!
   
   Xəlil Rza fenomenal şəxsiyyət idi. Güclü yaddaşı və hafizəsi vardı. O, istənilən arzusunu həyata keçirə bilirdi. Məsələn, fars dilini öyrənmişdi ki, Azərbaycanın gözəl şairlərini (Nizamini, Saib Təbrizini) dilimizə səlis və rəvan, orijinalda olduğu kimi tərcümə etsin. Özbək dilini və bir sıra digər türk xalqlarının dillərini də gözəl bilirdi. Əslən azərbaycanlı olan, XX əsr Özbək poeziyasının qüdrətli bir nümayəndəsi kimi tanınan Məqsud Şeyxzadənin ömür və sənət yolunu işıqlandıran monoqrafiyası ona Özbəkistanda da böyük şöhrət qazandırmışdı.
   
   Tərcümə sahəsindəki xidmətlərini ananda isə ancaq heyrətlənirsən. Ölümündən sonra şairin tərcümələrindən ibarət "Dünyaya pəncərə kitabı" (2010) nəşr olunub. Gəlin, X.Rzanın kimləri, hansı əsərləri tərcümə etdiyini izləyək: rus şairi İlya Selvinskinin "Babək" mənzum pyesi, tatar şairi Musa Cəlilin "Moabit dəftəri" şeirlərini... Puşkindən, Lermontovdan, Nekrasovdan, Aleksandr Blokdan, Mayakovskidən, Aleksandr Tvardovskidən, Vladimir Luqovskoydan, Nikolay Tixonovdan, Konstantin Simonovdan, Aleksey Surkovdan, Andrey Voznesenskidən, Robert Rocdestvenskidən... Ukrayna şairlərindən Taras Şevçenkodan, Lesya Ukrainkadan, İvan Frankodan, özbək poeziyasından Yusif Balasaqunludan, Həmzə Həkimzadə Niyazidən, Məqsud Şeyxzadədən, Qazax poeziyasından Abaydan, Olcas Süleymenovdan, Litva poeziyasından Eduardas Mecelaytisdən... macar, eston, yunan, fransız, italyan, türk və s. və i.a. Bu tərcümələrin əksəriyyəti öz bədii səviyyəsi ilə diqqəti cəlb edir.
   
   ...Xəlil Rza Ulutürk bu dünyaya döyüşmək üçün gəlmişdi. Ancaq bu döyüş elə bir döyüş idi ki, orada ancaq qalib gəlmək lazım idi. Və Xəlil Rza qalib kimi də adını tarixə yazdırdı. Eşq olsun onun ölməz ruhuna!