İzzəddin Həsənoğlu klassik ədəbiyyatımızın önəmli şəxsiyyətlərindən biridir. Birinci yazımda işarə etmişdim ki, onun cəmisi bir neçə şeiri bilinirdi, ancaq təzə tapılan 370 vərəqlik "Sirətin Nəbi" adlı əlyazma əsəri həddən artıq maraqlıdır və ədəbiyyatımız üçün qızıl qiymətindədir. Əsərin tapılması və xüsusiyyəti ilə bağlı məlumatları xülasə olaraq çatdırmışdım. Bu yazımda onun göyə olan münasibəti üstündə dayanmaq istəyirəm.
   
   Həsənoğlu, Sirətin Nəbi adlı əsərində bunları yazıb:
   
   Göy atamuz, yir anamuzdur yəqin Ol ikünün oğlıyuz biz uş həmin.
   
   Bu ata-ana ki yerdür göy adı
   
   Bunları haqq əmri diri eylədi.
   
   İnam, Tanrı ilə insan arasında bir əlaqə qaynağıdır. Onun yayılmasına amil olan vasitə isə dildir. Həsənoğlunun bu iki beytində Türk millətinin mifoloji inamından bəhrələnən dövlət gələnəyinin özülü də öz əksini tapıb. Türk dövlət gələnəyinin zirvəsində Tanrıya inam dayanır. Türk mifologiyasının ilham qaynağı Tanrıdır. Tanrını təcəssüm etdirənlər isə göy, yer, dağlar, su, atəş kimi vasitələrdir. Əlbəttə bunların ən önəmlisi yerlə göydür. Orxun-Yenisey sahillərində tapılan Kültigin abidəsinin şərq üzündə belə bir ifadə vardır; "Üstdə mavi göy, altda qara yer yaradıldıqa, ikisinin arasında insan oğulları yaradılıb. İnsan oğullarının üstündə də dədələrim, babalarım, Bumın Xaqan ilə İstəmi Xaqan hökmdar kimi taxta oturublar. Türk xalqının dövlətini və qanunlarını idarə ediblər, tənzimləyiblər".
   
   Əski Türk anlayışına və inancına görə göy həddən artıq önəmli bir ünsürdür. Çünki o Tanrını təmsil edir və türklər Tanrının göydə qərar tutduğuna inanıbdır. Ancaq göy Tanrını təmsil etsə də Tanrının özü deyildir. Bu anlayış Orxun-Yenisey abidələrində, Kültigin abidəsinin güney üzündə öz əksini "Tengri təg tengridə bolmış türük Bilgə xaqan" sözləriylə tapıb. Kaşqarlı Mahmud, Divanı Lüğətit Türk adlı əsərini yazmaq məqsədiylə oğuzların yaşadığı yerə getdikdə onların göyə "tengri" dediyini görüb və "Yerə batasıca kafirlər göyə Tanrı deyir" şəklində yazıb, buna öz reaksiyasını bildirib. Kaşqarlı, ən qədim Tanrıçılıq adlı səmavi dinə inanan oğuzların göyə niyə "tengri" dediyini o vaxtkı müsəlman məntiqi ilə qarşılayıb və onları təhqir edib. Göytürk abidələrində göyün nəhayətsizliyinin Tanrını təmsil etdiyinə işarə edilib. Bu anlayış bugün də yaşayır. Tovuz bölgəsində yaşayanlar "Tanrın yerə tökülsün" şəklində qarqış edirlər. Bu qarqış, "göy başına uçsun" mənasındadır. Bütün qədim mənbələrdə türklərin göyə xüsusi bir inamla yanaşdığı, onu sakral bir güc kimi qəbul etdiyi vurğulanır.
   
   Hun imperiyasının xaqanları Çin imperatoruna məktub yazdıqları vaxt "Göyün qürurlu oğlu Hun Tanrıqutu" ifadəsiylə sözə başlayırdılar. Sözün burasında bir məqamı xüsusilə vurğulamaq istəyirəm. Deyirlər ki, türklər köçəri olub, çox sonralar, yəni qərblilərdən sonra oturaq həyata keçiblər, məktəb-mədrəsələri, bir əlifbaları olmayıb. Mal-qara dalınca o yan-bu yana getdiklərindən çox sonralar, göytürklər vaxtında runik əlifbadan istifadə ediblər.
   
   Tarix kitablarında Hun hökmdarı kimi təqdim edilən Mətə Xan, dastanlarda da Oğuz xaqan kimi yad edilən şəxsiyyət bizim ulu babamızdır. Mətə Xaqan, eradan əvvəl 176-cı ildə Çin imperatoruna məktub yazarkən bu cümlələrlə başlayırdı; "Göy tərəfindən taxta çıxarılmış böyük Hun İmperatoru"g Oğuz Xaqanın bu məktubu çinlilərin ən qədim salnaməsi Şi-cidə zəbt olunmuşdur. Almaniyalı şərqşünas və sinoloq (çinşünas) prof. dr. Johann Jacob Maria De Groot ömrünü Şi-ci salnaməsinə həsr edib. Hətta onun oxuduğu və qədim Çin dilində yazılmış Şi-cini müasir çinlilərin ancaq mütəxəssisləri oxuya bilir. Maraqlıdır ki, De Groot biz türklərlə bağlı Şi-cidə nə varsa hamısını yığıb bir kitabda cəmləşdirərək çap etdirib. Çox qəribədir ki, hələ də Şi-cini tədqiq edən və orda bizimlə bağlı olan hissələr üstündə işləyən bir alimimiz mərhum prof. dr. Bahaəddin Ögəli çıxmaqla yoxdur. O da çin dilini De Groot və digər qərbli sinoloqlar səviyyəsində bilmirdi, bunu şəxsən mənə özü demişdi. Görəsən bundan sonra De Groot, Otto Franke, Sima Qian, Parker, Paul Pelliot və digərləri kimi sinoloq alimlərimiz yetişəcəkdir? İnanmaq istəyirəm, ancaq inana bilmirəm. Kaş alimlərimiz yetişə və mən məyus olam.
   
   Məsələnin ayrı bir yönünə toxunmadan keçmək istəmirəm. Bir əlifbası olmayan, oxu-yazı bilməyən bir millət nə cür olur ki, eradan qabaqkı illərdə üç yüz il davam edən möhtəşəm bir Hun imperiyası yaradırdı. O imperiyanın xaqanı Mətə, Çin xaqanına yazdığı məktubu hansı əlifbayla yazıbdı bəs? Mətə də Çin dilini və əlifbasını bilirdi və məktubunu o dildə yazıbmış? Nə cür olurdu ki, hunlar ildə iki qurultay keçirir, qurultaylarda qadınlar da təmsil edilir və hər bir qurultay iştirakçısı heç bir qorxu-hürkü duymadan ayağa durub xaqanı tənqid atəşinə tuta bilirdi?! O qədər xalqı öz hakimiyyətə altında saxlayan millətin, dövlətinin qanunlarını hansı əlifba ilə yazmışdı görənə! Bir əlifbası olmayan millətin say sistemi ola bilərdimi və o millət əhalisini, heyvanlarını ildə iki dəfə necə sayırdı? Bütün bu və buna oxşar suallar indiyə kimi cavabsız qalıbdır. Cavabsız qalan ayrı bir sual da var. Qədim tariximizlə bağlı araşdırma aparan, kərpic boyda kitablarla çoxcildli tarixi əsərlər yazan alimlərimiz, qərblilərin və şərqlilərin yazdığı əsərləri bir yana qoyub özləri birbaşa əsas mənbələrdən, məsələn Şi-cidən, Yapon salnamələrindən istifadə edərək hər hansı əsəri ərsəyə gətiribdirmi? Mən eşitməmişəm, eşidən-bilən vardırsa xahiş edirəm mənə öyrətsin.
   
   Gələk Həsənoğlunun göylə bağlı anlayışına. Həsənoğlu, "göy atamuz, yir anamuzdur" deyərkən o anlayışı öz-özünə tapmışdıə! Yoxsa onun boya-başa çatdığı el, ən qədim vaxtlardan bəri həmin anlayışı davam etdirirdi!..
   
   Ən qədim mifoloji mətinlərdə göy kişi, yer isə qadın kimi təsəvvür edilmişdir. İzzəddin Həsənoğlu da əsərində bu anlayışı, bu inamı davam etdirmişdir. Artıq şükür Allaha millətimiz ayılıbdır, dövlətlərimiz varlanıbdır, güclənibdir. Bundan sonrakı nəsillər öz dəyərlərimizi bütün yönləriylə bilərək yetişməlidilər. Mədəniyyətimizin əvəzsiz dəyərləri imperialistlər tərəfindən zor gücü ilə mənimsənib yurdlarımızdan didərgin salındılar. Artıq əlimizdəkiləri qorumalı və əlimizdən alınanların da öz yerlərinə qaytarılmasının çarələrinə baxmalıyıq. Orxun-Yenisey abidələrində nahaq yerə deyilməyib, "Ey Türk sən özünə qayıdanda güclü olursan".