"GüNƏBAXAN ZƏMiSiNDƏN" "TüTüN LiMANI"NA...

ƏBÜLFƏT MƏDƏTOĞLU
31293 | 2012-07-03 18:20
Çoxdandır yazı masamın üzərində bir neçə kitab üst-üstə qalaqlanıb. Hər dəfə qələm-kağıza yaxınlaşanda həmin kitablar mənə tərəf elə mehribanlıqla baxırlar ki, özümdən asılı olmadan qələm-kağızı bir tərəfə qoyub onların qonağı oluram. Söhbətləşirik, dərdləşirik, hətta bəzilərinin içərisində dərdimin az-çox dərmanını da tapıram. Bəziləri lap əlimdən tutub məni uzaq illərimə, girovluqda qalan kəndimə, uşaqlığıma aparır... bəziləri gələcəyə səsləyir... yaşamağın gözəlliyindən söz açır... Və beləcə, bir günüm də, ömrün bir kəsiyi də bu mehriban süfrənin arxasında tamamlanır. Mən peşiman olmuram. Düşünürəm ki, qonağı olduğum kitablar da yəqin ki, müsafirlərindən narazı qalmadılar...
   
   Əlimi uzadıram kitablara tərəf. Nə vaxtdan bəri oxuyub başa çıxdığım "Tüstü limanı"nı götürürəm, özü də məqsədli şəkildə. Çünki bu kitabın birinci fəslindəki hekayələr, onların süjet xətti, mövzusu mənə həm isti və doğmadır, həm də sanki onları elə özüm yazmışam, özüm bu hadisələrin iştirakçısı olmuşam... Bax, bu qədər bağlıyam o hekayələrə... Burda bir haşiyə çıxım: deməli, mən "Tüstü limanı"nından öncə stolumun üstündəki kitabların arasından "Günəbaxan zəmisi" kitabını elə-belə həvəsə götürüb oxumuşdum. Ona görə elə-belə həvəsə deyirəm ki, hərdən bu cür gedişlərim olur. Ürəyimcə olan şeir kitablarını, xüsusilə dostların kitabını təkcə mənəvi ehtiyacdan yox, həm də ürəyimə ovqat bəxş etmək üçün, duyğularımı qidalandırmaq üçün, ya da fikrimi nədənsə yayındırıb unutdurmaq üçün, bəzilərinin dediyi kimi, "mırta" da oxuyuram. Bu bir növ xobbimdi. Bax elə "Günəbaxan zəmisi"ni də neçə gündür məni dilxor edən bir məqamı unutmaq üçün əlimi atıb götürdüm və zikr edənlər kimi gözüyumulu açdım:
   
   
   
   Əzabı mən elə gözəl çəkirəm,
   
   çəkdiyim əzabdan heç kəs usanmır.
   
   Özüm öz başıma sığal çəkirəm
   
   məndən söz düşəndə söhbət uzanmır.
   
   
   
   Bəli, bu şeir də gözlədiyimn əksinə, mənim fikrimi yayındırmadı, əksinə, həvəsləndirdi. Qurcaladı ki, kağızla, qələmlə yol-yoldaşlığına başlayım. Çünki müəllif özü barəsində haqsızlıq etmişdi, özü də çox böyük haqsızlıq. Axı ondan söhbət düşəndə söz sözə calanır, söhbət söhbətin davamı kimi az qala seriallaşır. Bu da səbəbsiz deyil. "Məndən söz düşəndə söhbət uzanmır" deyən dostumun müşahidələri, iştirakçısı olduğu məqamları kağıza köçürmək məharəti, ona yaşam haqqı vermək qüdrəti hamıya bəllidir. Kifayət edər ki, onun dostlar haqqında yazdığı bir-birindən dadlı-duzlu portret yazıları, məqalələri, xatirələri, bir sözlə, onun baməzə deyimlərini gözdən keçirəsən. Onda həm hadisənin qəhrəmanı, həm də müəllifi sənin içində bir təzə ovqat yaradacaq, səni bir az dərdin, qəmin içindən çəkib çıxaracaq, üzünə təbəssüm, ürəyinə işıq səpiləcək. Nə isə...
   
   Söhbətin uzanmasından gileylənən dostumun misrasını ipucu edib "Tüstü limanı"na daxil oluram. Məqsədim çox konkretdi. Mən "Tüstü limanı"nı başdan-ayağa gəzib dolaşsam da, hər döngəsində, hər tinində dayanıb düşünsəm də, xatirələrə baş vursam da, indi onu təkrarlamayacam. Çünki "Tüstü limanı"nın iki hekayəsi məni yazı masasına çəkib. Mən o iki hekayənin yaratdığı ovqatımı təkcə oxucularla yox, həm də özüm özümlə bölüşmək istəyirəm. Buna çox ehtiyacım var. Böyük şairimiz Səməd Vurğun deyib ki, "ehtiyac qul edər qəhrəmanı da". Bax, mən də o ehtiyacıma qul olmuşam.
   
   Hekayələrdən birincisinin adı "Qəbulda", ikincisinin adı "Usta Yusifin kamançası"dır. Hər iki hekayə həyatın çılpaq mənzərəsi olsa da və hər ikisinin də bünövrəsində insanın məişət problemi dayansa da, bütövlükdə problemlər fərqli, çözüm də fərqlidir. Yəni birincidə konkret desəm, "Qəbulda" həyatını vətən üçün, torpaq üçün sipərə çevirən, səngərə atan, nişangah edən keçmiş döyüşçünün bir psixoloji anı əsas götürülübsə, "Usta Yusifin kamançası"nda bir arzunun, bir istəyin çin olması üçün öz iradənin əksinə getmək və o istəyə iradəni qurban vermək təqdim olunur.
   
   Məsələni bir az da geniş açsaq, onda belə bir səhnəni gözünüz önünə gətirin və qəbula gəlmiş saqqallı keçmiş döyüşçünün qəzəb, əsəb, nifrət və həm də haqq tələbini səsləndirən sözlərini qulaqlarınızda səsləndirin:
   
   "-Sizin kimilər arın-arxayın isti kresloda xumarlanır. Dunya-aləm veclərinə deyil! Amma bizlər Qarabağda can qoyduq. Bir gözümü, bir ayağımı itirmişəm, kontuziya almışam. Gecələr ağrıdan yata bilmirəm. Aldığım dərmanlara çatmır...
   
   ... - Bu dava elə bizlərdən ötrü idi?!
   
   Araya sükut çökdü.
   
   - Dünən arvadım iki uşağı üstümə atıb getdi.
   
   - Niyə? - nəhayət, məmur dilləndi.
   
   - Qara günə dözmədi - saqqallı adam ağlamsındı.
   
   - Mən sizi başa düşürəm.".
   
   Bəli, bu, ixtisarla təqdim etdiyim kiçik parçada çox şey var: döyüşçünün haqqı da, haqq tələbi də, onun psixoloji durumu da, məişəti də, yaşamı da. İkinci bir tərəfdən, bu parçada bütün tələblərində, bütün qəzəbində, hətta döyüşçünün görkəmində və səsinin titrəməsində də bir doğmalıqla yanaşı, bunun gerçək olduğuna inam da var. Digər tərəfdən bu gerçəyə münasibət də buradakı "niyə" sözündə özünü ifadə edib. Çünki həmin o "niyə" boğazdan yuxarı deyilməyib. Əgər boğazdan yuxarı deyilmiş olsaydı belə, yenə bir soyuqqanlığı, bir məmur laqeydliyini ifadə edərdi. Ancaq həmin o "niyə"dən sonra əslində oxucunu gərginlikdə saxlayan, az qala özündən çıxaran pərdə ortadan qalxır. Və görürük ki, sən demə daş parçası, duyğusuz, hissiz hesab etdiyimiz məmurun nə boyda dərdi var imiş, nə boyda faciə yaşayıbmış.
   
   "Məmur pıçıldadı:
   
   - Qardaşım yadıma düşdü. Kaş o da sizin kimi Qarabağdan yarımçıq bədənlə qayıdaydı. Uşaqları hələ də məndən atalarını istəyirlər.
   
   Saqqallı adam döyükdü:
   
   - Sizin qardaşınız...
   
   ... - Murovda qar uçqununa duşdu. Meyiti də tapılmadı".
   
   Bəli, bu artıq elə bil ki, həmin o saqqallı adamın əsəbinə, bütün çılğınlığına səpilən su deyil, həm də məmurun laqeydliyinə daxilən əsəbləşən oxucunun üzərinə səpilən sudu. Özü də o qədər rahat səpilir ki, bu gerçəkliyə inanırsan və anlayırsan ki, hərənin özünə görə dərdi olduğu kimi, hərənin də öz gerçəyi var. Gerçəkdən isə qaçmaq mümkün deyil. Necə ki, saqqallı adam bu məmurun qəbuluna niyə gəldiyini demədən o gerçəyə boyun əyib çıxıb gedir. Özü də məmurdan incimədən. Elə oxucu da artıq məmurdan incimir. Çünki yazıçı gerçəkliyə oxucunu da inandırmağı bacarır. Bax, ədəbiyyatın, ədəbi sözün ifadəçisi olan qələmin gücü də burdadı.
   
   İkinci hekayə "Usta Yusifin kamançası"dır. Mən bu hekayəni oxuyanda yenə xatirələrə baş vurdum. Ona görə də bir haşiyə də çıxmalı oluram. Bunsuz mümkün deyil. Yadıma dostum, Füzulidə, Qarabağ bölgəsində hamının yaxşı tanıdığı poçtalyon Qadir düşdü. Elə bu hekayənin qəhrəmanının da adı Qadirdi. Oxşar xarakterləri, oxşar baxışları mənə Qadir üçün bir rəhmət duası ismarıc etdi...
   
   Qayıdaq hekayəyə. Adi bir süjet xəttidir. Amma son dərəcə təbii və səmimidir. Belə ki, sıravi bir adam, ürəyi dünya boyda, çəkisi uşaq çəkisi qədər olan Qadir hazırcavablığı, arvadının dediyi kimi, "Əhmədi-biqəm" olmağı ilə hamının sevimlisinə çevrilib. Onun lağlağıları, qoşduğu ayamalar, hətta istənilən adama yanaşmaq məharəti də Qadirin ustalığından xəbər verir. Təsəvvür edin ki, rayonun ən hörmətli adamlarından tutmuş ən sıravi sakinlərinə qədər hər kəs Qadirin xətrini istəyir, onu öz məclisinə dəvət edir. Özü də təlxək kimi yox, adamların əhval-ruhiyyəsini məclisə uyğun açmağı bacaran bir peşəkar kimi. Hekayənin bir məqamına diqqət yetirək.
   
   "- Qadir, Fərman Moskvadan gəlib. Başının dəstəsi ilə oturub "Qaya"da. Məni sənin dalınca göndərdi".
   
   "Qadir maşina minəndə dedi:
   
   - Arvad, pitini at itə. Qoy desinlər ki, Qadir elə-belə oğlan deyil, onun iti də təzə piti yeyir.
   
   Bu söz Bəşir üçün deyilmişdi. Qadir bilirdi ki, Bəşir onun sözlərini sabah şəhərlə bir eləyəcək".
   
   Bu kiçik parçadan bəlli olur ki, Qadir süfrə başında olanda da öz hazırcavablığını unutmur. Üstəlik, məqamında özünüreklamdan da yararlanır. Çünki onun dediyi sözü xarakterinə bələd olduğu Bəşir qısa bir vaxtda bütün şəhərə yayacaq. Bu da Qadirin imicinə təbii ki, yaxşı bir təsirdi, göstəricidi. Digər tərəfdən Qadir onu məclisinə dəvət edən dostun xatirinə süfrədən yarımçıq qalxır, onu gözlətmir. Bu da onun əxlaqının bir keyfiyyətidi. Üçüncüsü, Qadir ailəsini nə vaxtdan bəri narahat edən musiqi məktəbində oxuyan qızı üçün usta Yusifin kamançasını almaq şansının da yarandığına içində bir inam işartısı hiss edir və ona görə də dostu Fərmanın görüşünə tələsir. Bu məclis də çox ustalıqla təqdim olunub. Müəllif məharətlə məclisin yuxarı başında onu gözləyən yerin sahibi Qadirin həqiqətən həm maraqlı, həm də arzulanan insan olduğunu bu kiçik detalla bir daha oxucuya çatdırır. Və məclisə gələn Qadirə dostu Fərmanın xatırlatması da təkcə oxucuda təbəssüm yaratmır, həm də onun hazırcavablığına, səmimiyyətinə inamı bir az da artırır. Təsəvvür edin ki, Fərmanın qaynanası rəhmətə gedib və Qadir də ona başsağlığı teleqramı göndərib. Teleqramın mətninə fikir verək:
   
   "- Fərman, adam bir manat itirəndə yanıb tökülür. Zarafat deyil, o boyda qaynana itirmisən, səni başa düşürəm, dərdin böyükdü. Başın sağ olsun! Qadir".
   
   Bu başsağlığının mətni həm səmimidi, həm də inandırıcıdı, həm də bunun içərisində ərkdən gələn zarafat var. Elə bir zarafat ki, doğrudan da dərdi paylaşır, dərdi öz içərisində əridir. Ona görə də Fərman həmin mətni məclis iştirakçılarına oxumaqdan çəkinmir və bununla da Qadirlə öz arasında olan münasibətə də işıq salır, Qadir məclisdəki yerinə də. Üstəlik, Qadirin problemini həll etmək üçün onun öz üsulundan istifadə etməkdən də çəkinmir. Necə deyərlər, Qadiri öz dilindən tutur:
   
   "- Fərman:
   
   - Kamançanı neçəyə deyirlər?
   
   Qadir:
   
   - Beş yüz dollara!
   
   .......................
   
   - Nə qədər pulun var?
   
   - Heç nə qədər.
   
   - İstəsən bu pulu indi qazana bilərsən".
   
   Bax, bu yerdə bir oxucu gərginliyi yaşanır. Həvəs və intizarla gözləyirsən ki, görək Qadir bu beş yüz dolları necə qazanacaq. Loru dildə desək, dostu ona hansı "torba"nı tikib. Odur ki, tələsik növbəti cümlələri oxuyur və onun içərisində özünü məclisdə hiss edirsən və görürsən ki, Qadirə hər yüz qram araq üçün yüz dollar təklif olunur. Əgər Qadir beş yüz dolları qazanmaq istəyirsə, onda beş yüz qram da araq içməlidir. Doğrudur, Qadirin içmədiyini, çəkmədiyini dostları bilsə də, bir növ onunla məzələnmək, ondan "qisas" almaq üçün bu üslubu seçiblər. Çünki Qadirə beş yüz dollar vermək Fərman üçün heç nədir. Ancaq bunun məhz Qadiri içirdib onun sərxoş vəziyyətini də söhbət mövzusu etmək üçün Fərman bu yolu seçib. Bunu Qadir də çox gözəl bilir. Ancaq qızına kamança almağın real yolu bu olduğu üçün təklifdən imtina etmir.
   
   Təbii ki, mən bütün hekayəni danışmaq, təsvir etmək fikrində deyiləm. Lakin bir oxucu kimi mənə Qadiri evdə hansı mərəkənin gözlədiyi maraqlıdı. Onu görmək, arvadının Qadiri necə qarşılayacağının şahidi olmaq istəyirəm. Bax, elə hekayənin ən böyük reallığı, inandırıcı nöqtəsi də həmin məqamdı. Evə sərxoş, özünü bilməyən bir vəziyyətdə gətirilmiş Qadiri arvadı demək olar ki, "ağ yuyub qara sərir". O ana kimi ki, gerçək üzə çıxır və məlum olur ki, Qadir evə beş yüz dollar pul gətirib. Onda Qadirin arvadı bugünün reallığından çıxış edir. Yəni elə olduğu kimi də görünür:
   
   "Nazı pulları alıb ovcunda sıxaraq Qönçəyə sarı dönüb dilləndi:
   
   - Ay qız, gün günorta oldu, dədənə çay qoy, işə gedəcək".
   
   Doğrudan da bu səhnəyə inanmamaq mümkün deyil. Çünki məişət önə keçib. Bax, əvvəldə xatırlatdığım qəhrəmanı qul edən ehtiyac burda bir daha görünür.
   
   Mən hər iki hekayə barəsində yaşadığım, içimdən keçirdiyim duyğuları pis-yaxşı ifadə etməyə çalışdım. İstədim ki, bu duyğuları oxucularla da bölüşüm. Amma necə alındığını deyə bilmərəm. Bircə onu deyə bilərəm ki, hekayələrin müəllifi "Tüstü limanı"nı mənə özünəməxsus yumorlu bir aftoqrafla bağışlamış dostum Əjdər Ola iki misranı xatırlatmaq ehtiyacını duyuram:
   
   
   
   -Ölərəm səninçün!
   
   -Yaşa mənimçün!
   
   
   
   Bu misralarla nə demək istədiyimi, daha doğrusu, Əjdər Olun onu sevənlərə nə ünvanladığını yəqin ki, başa düşdülər. Kim üçünsə qaranlıq məqamlar oldusa və yaxud varsa, "Tüstü limanı" da, "Günəbaxan zəmisi" də, Əjdər Olun digər kitabları da onunla həmsöhbət ola bilər. Təbii ki, ürək istəsə.

TƏQVİM / ARXİV