Bələdiyyə seçkilərində qadınların təmsilçiliyi
Demokratik cəmiyyətlərin əsas xüsusiyyətlərindən biri odur ki, onların ali qanunvericiliyində hakimiyyətin qaynağı kimi xalq göstərilib.Xalq hakimiyyəti birbaşa və ya dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanları vasitəsilə həyata keçirir.Bütün demokratik dövlətlər öz idarəçilik sistemlərində yerli özünüidarəçiliyə geniş yer verirlər.
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 142-ci maddəsinə əsasən yerli özünüidarəni bələdiyyələr
həyata keçirir.Bələdiyyə mənşəcə ərəb sözü olub, ”şəhər idarəsi” deməkdir.Bələdiyyələrin
yaranma tarixi isə təqribən 300 ilə yaxın bir dövrü əhatə edir. Özünüidarəetmə
elementləri olan yerli idarələr bu və ya digər formada bəşər cəmiyyəti
inkişafının müxtəlif mərhələlərində mövcud olmuşdur.
Bununla
bərabər onun müstəqil hüquqi instituta və
hakimiyyət orqanları sisteminə çevrilməsi iri Avropa şəhərlərində yerli
özünüidarə orqanlarının formalaşdığı orta əsrlər dövründə baş verib.Bələdiyyələr
vətəndaşlara yaşadıqları ərazidə olan problemləri müstəqil və sərbəst şəkildə həll
etmək imkanı verir. Onlar yerli əhalinin müxtəlif proqramların qəbul edilməsində
və həyata keçirilməsində iştiraklarını təmin edir.
Bələdiyyələr
yerli xarakterli problemlərin həllində öz iştiraklarını genişləndirməklə
yanaşı, fəaliyyətlərini qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsində və yeni maliyyə
mənbələrindən istifadə qaydalarının müəyyənləşdirilməsində də əks etdirməlidir.Ümumiyyətlə,
yerli özünüidarəetmə ərazidə iqtisadiyyatın dinamik inkişafını təmin etməyə və
bu əsasda əhalinin sosial problemlərinin həllini sürətləndirməyə şərait
yaradır.
Azərbaycanda qadın azadlığı
fikrini isə I Dünya müharibəsi illərində Məmməd Əmin Rəsulzadə, Ömər Faiq
Nemanzadə, Yusif Vəzir Çəmənzəminli kimi görkəmli düşüncə adamları önə çəkib.
Onlar bu addımı atmaqla milli gəlişmə işinə Azərbaycan qadınlarının da
qoşulmasına çalışıblar. Məhz bu işlərin nəticəsi olaraq qadınlarımız seçki
hüququna ilk dəfə 1919-cu ilin sentyabrında Azərbaycan Demokratik
Respublikasının parlamentinə keçirilən seçkilər zamanı nail olublar. Lakin həmin
dövrdə qadınlar seçmək və seçilmək hüququnu qazansalar da, parlamentə üzv kimi
seçilə bilməyiblər.
Zaman keçdikcə isə Azərbaycan
qadını seçki hüquqları uğrunda mübarizəsini dayandırmayaraq, müxtəlif seçkili
qurumlarda təmsil olunmaq imkanı əldə edib. 1991-ci ildə Azərbaycan yenidən
müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra mülki cəmiyyətin inkişafında və müstəqil
dövlətin qurulmasında qadınların rolu daha da artdı. 1992-ci ildə Azərbaycan
BMT və ATƏT-in, 2001-ci ildə isə Avropa Şurasının üzvü oldu. Bu təşkilatların hər
birinin tərkibində gender məsələləri, qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması
ilə məşğul olan strukturlar var. Azərbaycan dövləti də bu qurumlara üzv olduğu
vaxtdan etibarən həmin strukturların hər biri ilə sıx əməkdaşlıq edir. Azərbaycan
Respublikası 1992-ci il avqustun 4-də "Qadınların siyasi hüquqları
haqqında" 1952-ci il BMT Konvensiyasına, 1995-ci il iyunun 30-da
"Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv olunması
haqqında" 1979-ci il tarixli BMT Konvensiyasına, 1996-cı il mayın 31-də
"Nikaha daxil olma, nikaha daxil olmaq üçün minimal yaş həddi, nikahların
qeydə alınması haqqında" 1962-ci il tarixli BMT Konvensiyasına, 2001-ci
ildə BMT-nin Qadınlar üçün İnkişaf Fondunun "Zorakılıqsız Həyat"
Regional Məlumatlandırma Kompaniyasına, 2001-2002-ci illərdə "Qafqazda
gender zorakılığına qarşı 16 günlük fəaliyyət" aksiyasına qoşulub.
1995-ci il noyabrın 12-də
ümumxalq referendumu yolu ilə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyası qadınların kişilərlə bərabər hüququnu təsdiq edərək, demokratik
dövlət quruculuğu prosesində onların fəal iştirakının hüquqi bazasını yaradıb.
Konstitusiyanın 25-ci maddəsində deyilir ki, kişi ilə qadının eyni hüquqları və
azadlıqları var. Konstitusiyanın 56-cı maddəsinə əsasən, qadınların dövlət
orqanlarına seçmək və seçilmək, həmçinin referendumda iştirak etmək hüququna
malikdir. Qadınların seçki hüquqlarının tənzimlənməsi və həyata keçirilməsi "Seçki
Məcəlləsində" öz əksini tapıb. Ancaq buna baxmayaraq, dövlət
strukturlarında, parlamentdə, bələdiyyədə, siyasi fəaliyyətlə məşğul olan
qadınlaımızın sayı çox azdır. Qeyd edək ki, Azərbaycanda ilk bələdiyyə seçkilərində
(1999-cu il 23 min bələdiyyə üzvünün
yalnız 395 nəfəri qadın idisə, 2004-cü ildə keçirilən ikinci seçkilərdə
qadınların sayı 800-ə, 2009-cu ildə 4081 nəfərə çatıb. Üçüncü bələdiyyə seçkilərindən
sonra formalaşan bələdiyyələrə seçilən sədrlərin arasında qadınların sayı isə
302 nəfəri təşkil edib. Bu gün bələdiyyə qulluqçuları, komissiya sədrləri, sədr
müavinləri arasında da xeyli sayda qadınlar var. Bu rəqəm hər seçkidən sonra
yüksələn xətt üzrə inkişaf edir
Azərbaycan
dünyada qadınlara seçki hüququ verən ilk ölkələrdən bir olmasına rəğmən, ölkəmizdə
dövlət və yerli idarəetmədə qadınların aktiv iştirakçılığından danışmaq mümkün
deyil. Rəsmi statsitikaya görə, məşğul əhalinin ümumi sayında qadınların xüsusi
çəkisi 48,6 faizdir. Ümumtəhsil və orta ixtisas təhsili müəssisələrində müəllimlərin
74 faizi, ali təhsil müəssisələrində 46 faizi, həkimlərin 63 faizi qadınlardır.
Lakin müəllimlərin çoxu qadın olsa da, məktəb direktorlarının cüzi bir hissəsini
qadınlar təşkil edir.
Qarşıdan bələdiyyə seçkisi gəlir.
Bələdiyyə - qanunla müəyyən edilmiş ərazi hüdudları daxilində yerli
özünüidarəetmə formasıdır. Bələdiyyənin öz mülkiyyəti, yerli büdcəsi və seçkili
bələdiyyə orqanları olur. Bələdiyyələr bərabərlik əsasında qurulur, fəaliyyət
göstərir və Konstitusiya, eləcə də Qanunla səlahiyyətlərinə aid edilmiş yerli
əhəmiyyətli məsələləri müstəqil surətdə həll edir.
"Bələdiyyə" və "yerli
özünüidarə" terminləri, habelə bu ifadələrin iştirakı ilə düzələn söz
birləşmələri bələdiyyə, onların orqanları, yerli özünüidarə funksiyalarının
həyata keçirilməsi ilə bağlı olan müəssisə, idarə və təşkilatlar, mülkiyyət
obyektləri və başqa obyektlər barəsində, eləcə də əhali tərəfindən yerli
özünüidarənin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar işlədilir. Bələdiyyələr 500
nəfərdən az əhalisi olan yerlərdən tutmuş, 300000 nəfərə qədər olan yerlərdə
yaradılır. 300 min nəfərdən çox əhaliyə malik şəhərlərdə şəhərin inzibati
bölgüsünə görə bələdiyyə yaradıla bilir.
Belə problemlər içərisində xüsusi
diqqət çəkən məqam qadınların demokratik quruculuq prosesində zəif iştirakıdır.
Cəmiyyət inkişaf etdikcə qadınların fəallığının artması müşahidə olunur. Artıq
Azərbaycan qadını dünya səviyyəsində təmsil oluna biləcək intellekt və savad
həddinə yüksəlib. Bununla yanaşı, qadınların cəmiyyətin müxtəlif sahələrində
təmsilçiliyi kifayət qədər yüksək deyil. Sosial həyatın bütün sahələrində
ağırlığı çiyinlərində daşıyan qadınları ictimai-siyasi proseslərə cəlb etməklə
demokratiya quruculuğu prosesini sürətləndirmək olar. Bələdiyyə seçkiləri buna
böyük bir fürsət verir. Tədqiqatlardan məlum olur ki, qadınların böyük
hissəsinin bələdiyyə seçkisi haqda məlumatları məhduddur. Onlar seçki hüquqları
barədə az məlumatlıdırlar.
Bələdiyyə seçkisi siyasi təsisatların
yarışması olsa belə, digər seçkilərlə müqayisədə daha çox ictimai məsələdir.
Bələdiyyələr fəaliyyət genişliyinə görə daha çox insanı əhatə edir. Ölkədə
gedən demokratik inkişafın düzgün təmayülü naminə bu prosesdə qadının fəallığı
mühümdür. Çünki bələdiyyələrin fəaliyyətinin əsas sahəsi sosial problemlərin
həlli sayılırsa, bu problem cəmiyyətdə müxtəlif səbəblər üzündən əsasən
qadınların üzərindədir. Qadınlar öz problemini daha yaxşı bilir. Məktəbin,
xəstəxananın normal fəaliyyəti, yolların və bütövlükdə infrastrukturun
qaydasında olması, işıq, qaz, su təminatı daha çox qadının problemləri deyilmi?
Deməli, bu problemlərin həll
edilməsində daha çox məhz elə qadınlar fəallıq göstərəcəklər.
"XXI Əsrin Qadınları" İctimai
Birliyinin yarandığı gündən qarşısında duran əsas strateji məqsədlərindən biri
"Gender bərabərliyi və qadınların səlahiyyətləndirilməsi"
istiqamətidir.
"Qadınların problemləri üzrə Dövlət
Proqramın”-dan irəli gələrək gender bərabərliyinin icra olunan layihələrdə
komponentlərdən biri kimi götürülməsi, təşkilatın problemə ciddi yanaşmasını
göstərir.
Təşkilatın icra etdiyi layihələr
çərçivəsində aparılan araşdırmaların nəticələrini nəzərə alaraq bələdiyyə
seçkisində nisbi uğurlar qazanmaq üçün ölkədə əhalinin böyük faizini əhatə edən
qadınların fəallaşdırılması yönündə səylərin gücləndirilməsini mühüm hesab
edir. Belə ki, Azərbaycanda konstitusion baxımdan hüquq bərabərliyi mövcuddur
və bundan irəli gələrək qadınlar arasında maarifçiliyə, xüsusilə seçki
maarifçiliyinə böyük ehtiyac duyulur. Statistik məlumatlara əsasən ölkəmizdə
qadınların sayı kişilərin sayına nisbətən çoxdur. Qadınların bələdiyyələrdə
təmsilçiliyinin statistik göstəriciləri ilə yerli səviyyədə qərar qəbuletmədə
real qadın iştirakçılığı arasında mühüm fərqlər var və bu fərqi doğuran bir
sıra iqtisadi, siyasi, sosial və hüquqi amillər mövcuddur. Statistika ilə
reallıq arasındakı fərq isə son nəticədə kənd yerlərində yoxsulluğun və gender
bərabərsizliyinin aradan qaldırılmasında bələdiyyələrin, xüsusilə bələdiyyə
üzvü və qulluqçusu olan qadınların rolunu azaldır.
Amma seçib-seçilmək prosesi zamanı bu
mütənasiblik pozulur. Həm seçilən, həm də səsverməyə gələn qadınlar azlıq
təşkil edir. Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, ölkəmizdə qadınların
seçkilərdə fəallığının artırılması üçün onların maarifləndirilməsinə, bilik və
bacarıqlarının artırılmasına böyük ehtiyac var.
Son olaraq qeyd edək ki, Azərbaycan qadını öz fəaliyyətini şaxələndirib. Əsgərlərlə görüşlər keçirir, uşaq evlərində, qocalar evində, əlillər evində tez-tez olur, imkan daxilində onlara maddi və mənəvi dayaq olurlar. Qadınlara etimad və imkanın daha da artırılmasını arzulayaram. İnanırıq ki, möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev qarşıdan gələn parlament seçkilərində də qadınlarımızın sayını artırar və icra strukturlarında onların sayı çoxalar. Azərbaycanda cəsarətli və işgüzar qadınlarımızın sayı çoxdur.