Bakı 15°C 
Həmsöhbətim Afaq Məsuddur.
- Azərbaycan ədəbiyyatının bugünki durumu sizi qane edirmi?
- Ədəbiyyat deyəndə, nədənsə, biz belə öyrəşmişik, gözümüzün qarşısına ilk növbədə çoxlu əsər - üst-üstə qalanmış cild-cild romanlar, poemalar gəlir... Ədəbiyyat - bizlərin təsəvvüründə nədənsə kəmiyyətlə canlanır. Biz düşünürük ki, əgər yazıçı, şair dayanmadan yazırsa, yaxud onun on-iyirmi cildlik əsərlər külliyatı varsa, demək, əsl yazıçı, yaxud ən böyük şair həmin bu zəhmətkeş qələm sahibidi. Bəzən həmin bu qələm sahiblərinin özləri də belə düşünürlər və nəfəs dərmədən, elə hey yazırlar, sanki hansısa sirli yarışda kimlərdənsə geridə qalmamaqdan ötrü bir ucdan kitab nəşr etdirir, qaranəfəs bu kitabların prezentasiyalarını keçirir və görünür belə düşünürlər ki, nə qədər çox yazıb nəşr olunsalar, ədəbi fikir tarixində bir o qədər çox qalacaqlar... Lakin dünya ədəbiyyatı tarixinə nəzər salanda, biz görürük ki, ədəbiyyatda kəmiyyət heç bir vaxt keyfiyyəti əvəz eləməyib. Əsərləri bu gün də insan ruhuna toxunmağa, onu oyatmağa qadir olan Füzulinin, yaxud Anton Pavloviç Çexovun, yaxud Selencerin və Borxesin, Platonovun və Kortasarın və bu kimi neçə-neçə dahinin bədii söz dünyasına miras qoyub getdiyi həcmcə çox az, bədii-ruhi təsir qüvvəsi ilə bütün zaman və məkan ölçülərinin fövqündə dayanan əsərlərini xatırladıqca, Ədəbiyyat deyilənin - sözlər və süjetlər yığımı ilə dolu qalaq-qalaq yazı yox, müəyyən energetik sirayət diapazonuna malik Diri Söz - kiçicik bir şer, yaxud esse və hekayə, yaxud qalın romanı nəfəsə gətirən bircə cümlə olduğunu anlamalı oluruq... Bu gün Azərbaycanda bircə diri şer, yaxud insan hisslərində kiçicik də olsa, nəyisə dəyişə bilən balaca bir esse yara-nırsa, deyə bilərik ki, bu məmləkətdə bu gün də Ədəbiyyat yaranır... Və bu baxımdan tam səmimiyyətlə deyə bilərəm ki, bu gün Azərbaycanda böyük ədəbiyyat yaranır. İstər poeziyada, istərsə də nəsrdə. Sadəcə bu ədəbiyyatı, ondan həcmcə xeyli artıq dərəcədə yaranan öldürücü ədəbi makulatura okeanından seçmək oxucu üçün bir o qədər asan iş deyil...
- Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatı qo-calara və cavanlara bölünüb. Sizin bu parçalanmaya münasibətiniz necədir?
- Bilirsiniz ki, tarix boyu cavanlar heç vaxt özlərindən əvvəlkiləri - yəni, belə deyək, "qocaları" bəyənməyib və bu proses tək bir ədəbiyyatda və tək Azərbaycanda getmir. Bu, İngiltərədə də belədir, XV əsrdə də belə olub. Məlum "atalar və oğullar" konflikti bu gün də öz aktuallığındadır. Bu da təbiidir. Axı zaman keçdikcə hər şey dəyişir. Hətta iqlimin özü də... Bu dəyişikliklər mənə ayarlamanı andıran hansısa kimyəvi reaksiyanı xatırladır. Düşünürəm ki, bu, amansız və qəddar, bununla yanaşı, taleyüklü və faydalı bir prosesdir. Həm bizim, özünütənqidi bir xeyli kasadlaşan, yaxud heç yerli-dibli olmayan yaşlı nəsil üçün, həm də iddiaları müqabilində ortaya əsər qoymaq məcburiyyətində qalan cavanlarımız üçün. O ki qaldı parçalanmaya, düşünürəm ki, burda ilk növbədə ağsaq-qallar güzəştə getməlidirlər, ilk addımı onlar atmalıdırlar. Ən azı, xırda hisslərdən, insana qıcıq və narahatlıq gətirən yersiz ədavətlərdən uzaq olmaqdan ötrü. Babalarımız demişkən: "öz böyüklüklərini göstərməkdən ötrü"... Lakin mən heç də bununla cavanlara haqq qazandırmaq fikrində deyiləm. Yaşı ötmüş, fikir və duyğuları səngimiş, lakin vaxtı ilə ədəbiyyatımızın, bədii fikir və dil tariximizin zənginləşməsi yolunda əlindən gələni əsirgəməyən, bu yolda ömürlərini çürüdən ədiblərimizin lağa qoyulması, təhqir olunması, əlbəttə ki, heç bir çərçivəyə sığmır. Və ən əsası, zahirən guya ədəbiyyat zəminində gedən, təhqirlər və söyüşlərlə müşayiət olunan bu mübarizə - Böyük Ədəbiyyata aparan yol deyil. Bəzən bu nifrət və qıcıq dolu yazıları oxuyanda bu gənc insanların, həmin bu kin-küdurətlə necə yaşadıqlarını, necə yazdıqlarını düşünürsən. Mənim barəmdə də dəfələrlə belə yazılara rast gəlmişəm, açığı, xeyli məyus olmuşam. Cavanlarda yaratdığım bu izaholunmaz qıcığın səbəbini dönə-dönə özümdə də, yazılarımda da çox axtarmışam və çalışmışam bu qıcığı necəsə aradan qaldıram. Əsasən az yazam, daha doğrusu, mətbuatda az görünəm... Lakin bəzən elə əsassız mülahizələrə - "irad" və "tənqidlərə" rast gəlirsən ki, orda daha nə isə düşünməyə, hansısa tədbir tökməyə ehtiyac qalmır. Bir neçə ay bundan əvvəl hansısa qəzetdə gənc bir qız bizim "Xəzər" jurnalı barədə yazır ki, "bu jurnalda dünya ədəbiyyatından heç nə yoxdur". Burda gülməyəsən, neyləyəsən?.. Düşünürsən ki, özünə dünya ədəbiyyatı jurnalı haqqında fikir demək hüququ verən bu qızın, sən demə, heç bu sahədən məlumatı yoxdu... 2004-cü ildən jurnalda nəşr edilən az qala yüzəcən ingilis, fransız, yapon, ispan, bolqar, italyan, polyak, alman, ərəb və sair və ilaxır ədiblər əgər dünya ədəbiyyatını təmsil etmirlərsə, bəs hansı ədəbiyyatı təmsil edirlər?... Əlbəttə, bunu da mən cavanlıq şıltaqlığı kimi qəbul edirəm və düşünürəm ki, dediyiniz o parçalanmanı aradan qaldırmağın, yaxud heç olmasa, səngitməyin ən qısa yolu budur. Yəni bu çılğınlıq dolu, çox vaxt əsassız, ötəri sıçramaları, hansısa ciddi mətləbə aparıb çıxara biləcək təhlükə kimi qəbul etməmək... Və imkan daxilində bu emosional və istedadlı adamlarla ümumi dil tapmağa çalışmaq. Əlbəttə, əgər bu mümkündürsə...
- Mən sizin televiziyada çıxışınıza qu-laq asdım. İctimai Televiziyada "Yeni gün" proqramının qonağı idiniz. Avstri-yaya səfərinizlə bağlı danışırdınız. Mənə çox ləzzət elədi ki, Azərbaycan yazıçısı-nı o cür qəbul edirlər, o cür dəyərləndi-rirlər. Mən istərdim ki, o barədə bir neçə kəlmə oxucularımız üçün də deyəsiniz.
- Mən bu barədə artıq dəfələrlə demi-şəm. Və daha utanıram. Deyəcəklər, bu mövzuda nə qədər danışmaq olar?.. Qısaca olaraq deyim ki, 2001-ci ildə Vyana-da mənim yaradıcılığımla bağlı doktorluq işi müdafiə olundu. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində bu, Məshəti Gəncəvinin rübailəri barədə alman alimi, doktor Frits Meyerin 1963-cü ildə nəşr etdirdiyi "Gözəl Məshəti" doktorluq işindən sonra ikinci hadisədir. "Avropa şərqşünaslığında qadın yazarlar" adlı bu elmi işin müəllifi - Sena Doğan, 1997-ci ildə Xarici Dillər İnstitutunun dəvəti ilə Azərbaycana gəlmişdi və bir neçə il burda qalıb Azərbaycan ədəbiyyatı üzrə material toplayırdı. Mənim əsərlərimlə də həmin bu tədqiqat vaxtı tanış oldu. Sonra mənimlə tanış oldu. Müdafiədən bir qədər sonra, 2003-cü ildə Sena məni Vyanaya dəvət etdi. O həm də mənim bir neçə əsə-rimi - "Azadlıq" romanımı, bir neçə heka-yəmi - "Dahi"ni, "Sərçələr"i, "Duyğular imperiyası"nı alman dilinə tərcümə etmişdi. Vyananın bir neçə mədəniyyət mərkəzləri "Amerlinqhauz", "Vuq", eləcə də Vyana Universiteti o il bir neçə silsilə tədbirlər təşkil etdi. Əsərlərimdən alman dilində parçalar oxundu, "Sərçələr" və "Dahi" hekayələri səhnələşdirilmişdi, mətbuat konfransları və görüşlər təşkil olunmuşdu... Və mən düşünürdüm ki, elə bir ölkədə ya-şayıram ki, bu ölkənin akademiyası var, müxtəlif elmi mərkəzləri, yaradıcı təşkilatları, bir sözlə, müvafiq qurumları var ki, belə bir hadisəni nəzarətdə saxlayırlar. Axı həqiqətən bu, elə bir hadisədi ki, mən istədim-istəmədim, fiksə olunmalıdı. Axı burda söhbət tək bir Afaq Məsuddan getmir. Bu, bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatının nailiyyətidir ki, Avropanın ən nüfuzlu elm və mədəniyyət qurumları bu ədəbiyyata, yəni Azərbaycanın yazıçısına, Azərbaycan düşüncəsinə bu boyda diqqət yetirir, bu ədəbiyyatı tədqiq edir, öz ölkəsində təbliğ edir, Azərbaycanı tanıdır. Sena da, bu tədbirlərin bir sıra iştirakçıları da - Vyana Uni-versitetinin, adları çəkilən həmin o mədəniyyət mərkəzlərinin əməkdaşları da hələ də çaşqınlıq içindədirlər ki, Azərbaycanda bu hadisəyə heç bir reaksiya verilmədi... Axı mədəni ölkələrdə belə məsələlərlə aidiyyatı qurumlar məşğul olur, bu işdə təşəbbüsdə bulunan müəlliflər, tədqiqatçı-alimlər ölkəyə dəvət olunur, elmi iş arxivə salınır, elmi müzakirələrə verilir və sair və ilaxır. Bizdə isə əfsuslar olsun ki, hələ də belə bir mexanizm, yaxud ənənə yoxdur. Şəxsən mənə qalanda, bu iş artıq yazılıb və artıq dünya ədəbi fikir tarixinə köçürülüb. Və bu yaxınlarda mən Vyanaya növbəti dəvət almışam...
Təxminən həmin mövzuda elmi işlər üzərində işləyən iki gənc alim - o Sevil və Raminə xanım Məmmədəliyevaların uzun müddətli inadkar təkidləri olmasaydı, olsun ki, mənə 2001-ci ildə Vyanada ikən təqdim olunan bu iş hələ də Mərdəkandakı evimizdə, tozlu arxiv materiallarının arasında yatıb qalacaqdı. Bu, gənc, lakin sözün əsl mənasında fədakar alimlər alman dilində yazılmış bu 300 səhifəlik ağır elmi materialı öz vəsaitləri hesabına dilimizə tərcümə elətdirdilər, onun kiçicik bir hissəsini mətbuatda dərc etdilər.
Heç şübhə etmirəm ki, belə bir hadisə Gürcüstanda, yaxud ayrı bir qonşu ölkənin ədəbiyyatında baş versəydi, o ölkənin əlaqədar qürumları bu hadisəylə bağlı tamamilə ayrı bir rezonans yaradacaqdı. Bizdə isə bu sahə digər bir çox mədəniyyət sahələri kimi, hələ də dərin sular altındadı. Sonra da məyus oluruq ki, musiqimizi oğurlayırlar, bəstəkarlarımıza şərik çıxırlar...
- Siz Tərcümə Mərkəzinə rəhbərlik edirsiniz. Bu gün Azərbaycanda tərcü-mə işinin vəziyyəti nə yerdədir?
- Mübaliğəsiz deyim ki, bərbad vəziyyətdədir. O səbəbdən ki, əvvəla bizdə tərcü-mə sahəsi uzun illər, yəni sovet dönəmindən, ədəbiyyatı və bədii tərcüməni sözün əsl mənasında idarə edən böyük ideoloji qurumun - "Dövlətnəşrkom" deyilən siyasi aparatın nəzarəti altında olub və bu səbəbdən tərcüməsinə icazə verilən dünya ədiblərinin və onların əsərlərinin seçimində ilk növbədə ideoloji yönüm əsas götürülüb. Bədii tərcümə tariximizin ikinci bəlalı tərəfi - seçilmiş əsərlərin ikinci dildən, yəni rus dilindən çevrilməsi, üçüncü və ən faciəvi dərd - tərcümələrin, bədii istedadı, ədəbi ifadə qabiliyyəti olmayan naşı tərcüməçilər tərəfindən edilməsidir. Bu barədə mən dəfələrlə demişəm və yenə deyirəm: bədii tərcümə - təkcə hansısa dili bilmək, bir mətni bir dildən, o biri dilə çevirmək demək deyil. Bəlkə də məhz bu səbəbdən, hələ 80-cı illərdə mərhum prezidentimiz Heydər Əliyev dünya ədəbiyyatının dilimizə, Azərbaycan ədəbiyyatının dünya xalqları dillərinə çevrilməsi və beynəlxalq aləmdə təbliği məqsədi ilə Azərbaycanda bədii tərcümə ədəbiyyatını yüksək peşəkar səviyyədə həyata keçirəcək, koordinə edəcək bir Mər-kəzin yaradılması barədə məsələ qaldırmışdı. Lakin həmin illər Heydər Əliyevin vətəndən getməsi bu məsələni açıq saxladı və bu məsələni bir müddətdən sonra, başda mərhum türkoloq-alim Aydın Məmmədov olmaqla, bir qrup ziyalı qaldırdı. Beləliklə, bu cür genişəhatəli, ölkəəhəmiyyətli bir işi həyata keçirəcək bir qurumun ya-ranma tarixi xoşagəlməz bir dövrə - 1988 -1989-cu illərə - SSRİ-nin dağılması, Azərbaycanda siyasi hakimiyyətin hər iki ildən bir dəyişdiyi, müharibələr və inflyasiyalar dövrünə düşdü və 1989-cu ildə anormal bir nizamnamə ilə bu təşkilat yaradıldı... Nizamnaməyə görə, beynəlxalq əhəmiyyətli belə bir ciddi, ensiklopedik işi həyata keçirməli olan Mərkəz təsərrüfathesablı, yəni öz istehsalatı hesabına yaşamalı müəsissə kimi fəaliyyət göstərməli idi. Siz bir özünüz təsəvvür edin, maddi bazası, kağızı, hətta kitab nəşr etməsi üçün qrifi belə olmayan bir təşkilat öz nəşrləri ilə, yəni dediyim həmin müharibə vəziyyətində - camaatın yeməyə çörək tapmadığı ağır dövrlərdə öz nəşrləri hesabına yaşamalı idi... Bu illər ərzində başımız çox bəlalar çəkdi. Nə zülmlə saxladıq bu təşkilatı... Yalnız 2004-cü ilin may ayında hörmətli prezidentimiz İlham Əliyevin göstərişi ilə Mərkəzə dotasiya ayrıldı. Bu dotasiya ilə biz maddi imkansızlıq ucbatından nəşrinə ara verdiyimiz "Xəzər" dünya ədəbiyyatı jurnalının fəaliyyətini bərpa etdik. Neçə illərdən bəri dünya dillərindən tərcümə etdiyimiz əsərləri kitab halında nəşr etməyə isə, hələ ki, maddi imkanımız yoxdur. Bu yaxınlarda, mədəniyyətə, ədəbiyyata xüsusi qayğı ilə yanaşan prezidentimizin dünya ədəbiyyatının Azərbaycan dilində nəşrinə dair imzaladığı sərəncam düşünürəm ki, bədii tərcümə sahəsinin inkişafına, dünya ədəbiyyatının Azərbaycanda layiqli şəkildə təmsil olunmasına əsaslı təkan olacaq. Dünyaya az qala hər sahədə inteqrasiya edən ölkəmizin ən zəruri ünsiyyət sahəsi sözsüz ki, onun mədəniyyəti və ilk növbədə ədəbiyyatıdır. Bu gün biz "Xəzər"in hər sayında Nobel mü-kafatı laureatlarının mühazirələrinin, müsahibələrinin, onların seçilmiş əsərlərinin orijinaldan tərcümələrini veririk. Mükafatın təqdimolunma mərasimində səslənən bu unikal çıxışların hər biri fikrimcə, oxucuya dünya, insanlıq, ilahiyyat barədə bəlkə də bir institutun verə biləcəyi informasiyanı verir. Dünyanın müxtəlif qitələrində, müxtəlif zaman kəsiklərində yazıb-yaradan bu seçilmiş qələm sahiblərinin fikir və duyğuları, əsərləri və gündəlikləri bu gün bizlər üçün - xırda məişət və sosial qayğılar bataqlığında çabalamadan özünü, ruhunu, mənəviyyatını itirib, az qala şərti inistinktlərlə yaşamağa alışmış insanlar üçün əvəzsiz, şəfqətli qidadır...
- Afaq xanım, siz inkişafdan danışan-da mənəviyyata da toxundunuz. Amma mənəviyyatımız bu gün çürümədədir...
- Səbəbi bizim özümüzdədir. Bunu hələ ötən əsrdən - Sabirin, C.Məmmədquluzadənin, Ə.Haqverdiyevin, digər ədiblərimizin, Allah onlara rəhmət eləsin, bizlər barədə yazdığı acı həqiqətlər dolu əsərlərindən də görürük... İllər ötsə də, başımız çox bəlalar çəksə də, bizlər yenə rahatlığa, maddiyyata meylli, məsləkimizi, əqidəmizi asanlıqla kiçicik xeyrimizə dəyişən həmin insanlarıq... Son illər ölkədə baş vermiş ağır faciələr - müharibə, insan və torpaq itkilərimiz də bizlərin bu xislətini dəyişə bilmədi. Hər bir millətin yaddaşında göynərtili damğa kimi yaşayacaq bu qorxunc həyat dərsləri belə bizlərdə heç nəyi dəyişmədi... Çətinliklərin səngiməyi ilə, sevinib çırtma çalmağımız, daxıllarımızın tozunu alıb "güzəranımızı düzəltməyə" girişməyimiz bir oldu... Tarixə nəzər salsaq, görərik ki, dünyanın əksər xalqları müharibələrə, açıq epidemiyalara, ağır keçid dövrlərinə, mürəkkəb formasiya dəyişikliyinə uğrayıb və bu hadisələrdən onların da sənət və ədəbiyyatları, tarixi abidələri, mənəvi özünüdərki hardasa, necəsə zədələnib, ləngiyib, hansısa deformasiyalara uğrayıb. Bu baxımdan hələ bəlkə də daha rahat və əziyyətsiz tale bizim qismətimizə düşüb.
- Bizlərə isə heç bir müharibə, epidemiya-filan lazım deyil. Biz elə durduğumuz yerdə öz-özümüzə çürüyürük...
-İlk növbədə "yaşamaq" adlanan həyat yolunun, yaxşı yeyib-içmək, "qazanıb qabaq düşmək" olduğunu biz hamıdan yaxşı bilirik və bütün canımızla, qanımızla bu yolda ən çətin mübarizələrə girişirik. Dünya xalqları hər cəhətdən inkişaf etdikcə və bu inkişafın köməyi ilə dünyanın qaçılmaz dəyərlərinə - Bədii Sözə, Sənətə tapındıqca, bizlər yenə mal-dövlət yarışlarına girişirik, başlarımızı yüngül əyləncələrlə, bizləri ən əsası, əziyyətə salmayacaq nələrləsə qatırıq. Təki bircə dərinə getməyək, dərindən düşünməyək, beynimizə, özümüzə əziyyət verib, bəlkə həmin o dərinliklərdə nə isə yeni olan bir şey anlamayaq. Əsas odu ki, gözəl yaşayaq...
- Lakin gözəl yaşamaq - gözəl şəhərlərdə, abad evlərdə yaşamaq, dəbli geyimlər geyinib bahalı maşınlarda gəzmək deməkdimi?..
Bu gün "bizləri gözəlləşdirməkdən ötrü" dövlətimiz çox işlər görür. Kəndlər salınır, yollar, körpülər çəkilir... İnsan yaşayışı üçün dünyada yaxşı olan nə varsa, bu gün ölkəyə şamil edilir. Bütün bu işlər bizlərin həyat səviyyəmizin yüksəldilməsi, sosial rifahımızın yaxşılaşdırılması üçün görülür. Lakin bu görülənlər - bizlərin özümüzü - bizim mahiyyətimizi, xislətimizi dəyişə biləcəkmi?..
- Bəs çıxış yolu nədədir, xilas yolu hardadı?..
- Çıxış yolunu biz daim dövlətdən gözləməyə adətkərdəyik. Sözsüz ki, bir çox qayğılarımıza dayaq olan dövlətimiz bizi, addım-addım sürükləndiyimiz bu qorxunc mənəvi iflasdan qurtarmaq üçün də nə isə edə bilər və əslində edir də. Elm və sənət adamlarına, ümumilikdə, mədəniyyətə, yaradıcı birliklərə olan qayğı buna əyani sübutdur. Burda mən mütləq H.Əliyev Fondunun elm, təhsil və mədəniyyət sahəsində gördüyü fantastik işləri də qeyd etmək istəyirəm... Bütün bu işlər əlbəttə ki, gedir. Lakin dediyiniz o çürümənin qarşısının tək bir dövlət qayğısıyla, yaxud dediyim vahid ideoloji mexanizmin yaradılmasıyla alınacağına inansaq, düşünürəm ki, yanılmış olarıq. Baxın, bu il tədris mövsümünün açılışına uşaqlarımıza nə qədər yeni tikilmiş, yaxud təmir olunmuş gözəl məktəblər, dərs ləvazimatları və sair verildi. Yəni zahirən uşaqlarımızın təhsil alması üçün dövlət əlindən gələni etdi. Lakin həmin bu yaraşıqlı məktəblərdə uşaqlara bilik verəcək müəllimlər?.. Onları ki təmir eləmək mümkün deyil. Yaxud dərs vəsaitlərimizin keyfiyyəti?!. Bu barədə, yəni orta məktəblərdə istifadə olunan dərs vəsaitlərinin bərbad vəziyyəti ilə bağlı dəfələrlə yazmışam, əvəzində söyüş və təhqirlər qazansam da yenə deyirəm: əgər övladlarımız, sözün əsl mənasında, bu qorxunc "Əlifba"larla təhsil alacaqlarsa, IX siniflərdə keçilən rus dilində "Ədəbiyyat müntəxabatı" (Xrestomatiya) kitabında C.Məmmədquluzadənin məşhur "Danabaş kəndinin əhvalatları"nı "İstoriya sela telyaçaya başqa" kimi oxuyub öyrənəcəklərsə, vay bizim halımıza...
Görünür ki, biz bir xalq kimi mahiyyətcə dəyişməliyik.
- Azərbaycan ədəbiyyatının bugünki durumu sizi qane edirmi?
- Ədəbiyyat deyəndə, nədənsə, biz belə öyrəşmişik, gözümüzün qarşısına ilk növbədə çoxlu əsər - üst-üstə qalanmış cild-cild romanlar, poemalar gəlir... Ədəbiyyat - bizlərin təsəvvüründə nədənsə kəmiyyətlə canlanır. Biz düşünürük ki, əgər yazıçı, şair dayanmadan yazırsa, yaxud onun on-iyirmi cildlik əsərlər külliyatı varsa, demək, əsl yazıçı, yaxud ən böyük şair həmin bu zəhmətkeş qələm sahibidi. Bəzən həmin bu qələm sahiblərinin özləri də belə düşünürlər və nəfəs dərmədən, elə hey yazırlar, sanki hansısa sirli yarışda kimlərdənsə geridə qalmamaqdan ötrü bir ucdan kitab nəşr etdirir, qaranəfəs bu kitabların prezentasiyalarını keçirir və görünür belə düşünürlər ki, nə qədər çox yazıb nəşr olunsalar, ədəbi fikir tarixində bir o qədər çox qalacaqlar... Lakin dünya ədəbiyyatı tarixinə nəzər salanda, biz görürük ki, ədəbiyyatda kəmiyyət heç bir vaxt keyfiyyəti əvəz eləməyib. Əsərləri bu gün də insan ruhuna toxunmağa, onu oyatmağa qadir olan Füzulinin, yaxud Anton Pavloviç Çexovun, yaxud Selencerin və Borxesin, Platonovun və Kortasarın və bu kimi neçə-neçə dahinin bədii söz dünyasına miras qoyub getdiyi həcmcə çox az, bədii-ruhi təsir qüvvəsi ilə bütün zaman və məkan ölçülərinin fövqündə dayanan əsərlərini xatırladıqca, Ədəbiyyat deyilənin - sözlər və süjetlər yığımı ilə dolu qalaq-qalaq yazı yox, müəyyən energetik sirayət diapazonuna malik Diri Söz - kiçicik bir şer, yaxud esse və hekayə, yaxud qalın romanı nəfəsə gətirən bircə cümlə olduğunu anlamalı oluruq... Bu gün Azərbaycanda bircə diri şer, yaxud insan hisslərində kiçicik də olsa, nəyisə dəyişə bilən balaca bir esse yara-nırsa, deyə bilərik ki, bu məmləkətdə bu gün də Ədəbiyyat yaranır... Və bu baxımdan tam səmimiyyətlə deyə bilərəm ki, bu gün Azərbaycanda böyük ədəbiyyat yaranır. İstər poeziyada, istərsə də nəsrdə. Sadəcə bu ədəbiyyatı, ondan həcmcə xeyli artıq dərəcədə yaranan öldürücü ədəbi makulatura okeanından seçmək oxucu üçün bir o qədər asan iş deyil...
- Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatı qo-calara və cavanlara bölünüb. Sizin bu parçalanmaya münasibətiniz necədir?
- Bilirsiniz ki, tarix boyu cavanlar heç vaxt özlərindən əvvəlkiləri - yəni, belə deyək, "qocaları" bəyənməyib və bu proses tək bir ədəbiyyatda və tək Azərbaycanda getmir. Bu, İngiltərədə də belədir, XV əsrdə də belə olub. Məlum "atalar və oğullar" konflikti bu gün də öz aktuallığındadır. Bu da təbiidir. Axı zaman keçdikcə hər şey dəyişir. Hətta iqlimin özü də... Bu dəyişikliklər mənə ayarlamanı andıran hansısa kimyəvi reaksiyanı xatırladır. Düşünürəm ki, bu, amansız və qəddar, bununla yanaşı, taleyüklü və faydalı bir prosesdir. Həm bizim, özünütənqidi bir xeyli kasadlaşan, yaxud heç yerli-dibli olmayan yaşlı nəsil üçün, həm də iddiaları müqabilində ortaya əsər qoymaq məcburiyyətində qalan cavanlarımız üçün. O ki qaldı parçalanmaya, düşünürəm ki, burda ilk növbədə ağsaq-qallar güzəştə getməlidirlər, ilk addımı onlar atmalıdırlar. Ən azı, xırda hisslərdən, insana qıcıq və narahatlıq gətirən yersiz ədavətlərdən uzaq olmaqdan ötrü. Babalarımız demişkən: "öz böyüklüklərini göstərməkdən ötrü"... Lakin mən heç də bununla cavanlara haqq qazandırmaq fikrində deyiləm. Yaşı ötmüş, fikir və duyğuları səngimiş, lakin vaxtı ilə ədəbiyyatımızın, bədii fikir və dil tariximizin zənginləşməsi yolunda əlindən gələni əsirgəməyən, bu yolda ömürlərini çürüdən ədiblərimizin lağa qoyulması, təhqir olunması, əlbəttə ki, heç bir çərçivəyə sığmır. Və ən əsası, zahirən guya ədəbiyyat zəminində gedən, təhqirlər və söyüşlərlə müşayiət olunan bu mübarizə - Böyük Ədəbiyyata aparan yol deyil. Bəzən bu nifrət və qıcıq dolu yazıları oxuyanda bu gənc insanların, həmin bu kin-küdurətlə necə yaşadıqlarını, necə yazdıqlarını düşünürsən. Mənim barəmdə də dəfələrlə belə yazılara rast gəlmişəm, açığı, xeyli məyus olmuşam. Cavanlarda yaratdığım bu izaholunmaz qıcığın səbəbini dönə-dönə özümdə də, yazılarımda da çox axtarmışam və çalışmışam bu qıcığı necəsə aradan qaldıram. Əsasən az yazam, daha doğrusu, mətbuatda az görünəm... Lakin bəzən elə əsassız mülahizələrə - "irad" və "tənqidlərə" rast gəlirsən ki, orda daha nə isə düşünməyə, hansısa tədbir tökməyə ehtiyac qalmır. Bir neçə ay bundan əvvəl hansısa qəzetdə gənc bir qız bizim "Xəzər" jurnalı barədə yazır ki, "bu jurnalda dünya ədəbiyyatından heç nə yoxdur". Burda gülməyəsən, neyləyəsən?.. Düşünürsən ki, özünə dünya ədəbiyyatı jurnalı haqqında fikir demək hüququ verən bu qızın, sən demə, heç bu sahədən məlumatı yoxdu... 2004-cü ildən jurnalda nəşr edilən az qala yüzəcən ingilis, fransız, yapon, ispan, bolqar, italyan, polyak, alman, ərəb və sair və ilaxır ədiblər əgər dünya ədəbiyyatını təmsil etmirlərsə, bəs hansı ədəbiyyatı təmsil edirlər?... Əlbəttə, bunu da mən cavanlıq şıltaqlığı kimi qəbul edirəm və düşünürəm ki, dediyiniz o parçalanmanı aradan qaldırmağın, yaxud heç olmasa, səngitməyin ən qısa yolu budur. Yəni bu çılğınlıq dolu, çox vaxt əsassız, ötəri sıçramaları, hansısa ciddi mətləbə aparıb çıxara biləcək təhlükə kimi qəbul etməmək... Və imkan daxilində bu emosional və istedadlı adamlarla ümumi dil tapmağa çalışmaq. Əlbəttə, əgər bu mümkündürsə...
- Mən sizin televiziyada çıxışınıza qu-laq asdım. İctimai Televiziyada "Yeni gün" proqramının qonağı idiniz. Avstri-yaya səfərinizlə bağlı danışırdınız. Mənə çox ləzzət elədi ki, Azərbaycan yazıçısı-nı o cür qəbul edirlər, o cür dəyərləndi-rirlər. Mən istərdim ki, o barədə bir neçə kəlmə oxucularımız üçün də deyəsiniz.
- Mən bu barədə artıq dəfələrlə demi-şəm. Və daha utanıram. Deyəcəklər, bu mövzuda nə qədər danışmaq olar?.. Qısaca olaraq deyim ki, 2001-ci ildə Vyana-da mənim yaradıcılığımla bağlı doktorluq işi müdafiə olundu. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində bu, Məshəti Gəncəvinin rübailəri barədə alman alimi, doktor Frits Meyerin 1963-cü ildə nəşr etdirdiyi "Gözəl Məshəti" doktorluq işindən sonra ikinci hadisədir. "Avropa şərqşünaslığında qadın yazarlar" adlı bu elmi işin müəllifi - Sena Doğan, 1997-ci ildə Xarici Dillər İnstitutunun dəvəti ilə Azərbaycana gəlmişdi və bir neçə il burda qalıb Azərbaycan ədəbiyyatı üzrə material toplayırdı. Mənim əsərlərimlə də həmin bu tədqiqat vaxtı tanış oldu. Sonra mənimlə tanış oldu. Müdafiədən bir qədər sonra, 2003-cü ildə Sena məni Vyanaya dəvət etdi. O həm də mənim bir neçə əsə-rimi - "Azadlıq" romanımı, bir neçə heka-yəmi - "Dahi"ni, "Sərçələr"i, "Duyğular imperiyası"nı alman dilinə tərcümə etmişdi. Vyananın bir neçə mədəniyyət mərkəzləri "Amerlinqhauz", "Vuq", eləcə də Vyana Universiteti o il bir neçə silsilə tədbirlər təşkil etdi. Əsərlərimdən alman dilində parçalar oxundu, "Sərçələr" və "Dahi" hekayələri səhnələşdirilmişdi, mətbuat konfransları və görüşlər təşkil olunmuşdu... Və mən düşünürdüm ki, elə bir ölkədə ya-şayıram ki, bu ölkənin akademiyası var, müxtəlif elmi mərkəzləri, yaradıcı təşkilatları, bir sözlə, müvafiq qurumları var ki, belə bir hadisəni nəzarətdə saxlayırlar. Axı həqiqətən bu, elə bir hadisədi ki, mən istədim-istəmədim, fiksə olunmalıdı. Axı burda söhbət tək bir Afaq Məsuddan getmir. Bu, bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatının nailiyyətidir ki, Avropanın ən nüfuzlu elm və mədəniyyət qurumları bu ədəbiyyata, yəni Azərbaycanın yazıçısına, Azərbaycan düşüncəsinə bu boyda diqqət yetirir, bu ədəbiyyatı tədqiq edir, öz ölkəsində təbliğ edir, Azərbaycanı tanıdır. Sena da, bu tədbirlərin bir sıra iştirakçıları da - Vyana Uni-versitetinin, adları çəkilən həmin o mədəniyyət mərkəzlərinin əməkdaşları da hələ də çaşqınlıq içindədirlər ki, Azərbaycanda bu hadisəyə heç bir reaksiya verilmədi... Axı mədəni ölkələrdə belə məsələlərlə aidiyyatı qurumlar məşğul olur, bu işdə təşəbbüsdə bulunan müəlliflər, tədqiqatçı-alimlər ölkəyə dəvət olunur, elmi iş arxivə salınır, elmi müzakirələrə verilir və sair və ilaxır. Bizdə isə əfsuslar olsun ki, hələ də belə bir mexanizm, yaxud ənənə yoxdur. Şəxsən mənə qalanda, bu iş artıq yazılıb və artıq dünya ədəbi fikir tarixinə köçürülüb. Və bu yaxınlarda mən Vyanaya növbəti dəvət almışam...
Təxminən həmin mövzuda elmi işlər üzərində işləyən iki gənc alim - o Sevil və Raminə xanım Məmmədəliyevaların uzun müddətli inadkar təkidləri olmasaydı, olsun ki, mənə 2001-ci ildə Vyanada ikən təqdim olunan bu iş hələ də Mərdəkandakı evimizdə, tozlu arxiv materiallarının arasında yatıb qalacaqdı. Bu, gənc, lakin sözün əsl mənasında fədakar alimlər alman dilində yazılmış bu 300 səhifəlik ağır elmi materialı öz vəsaitləri hesabına dilimizə tərcümə elətdirdilər, onun kiçicik bir hissəsini mətbuatda dərc etdilər.
Heç şübhə etmirəm ki, belə bir hadisə Gürcüstanda, yaxud ayrı bir qonşu ölkənin ədəbiyyatında baş versəydi, o ölkənin əlaqədar qürumları bu hadisəylə bağlı tamamilə ayrı bir rezonans yaradacaqdı. Bizdə isə bu sahə digər bir çox mədəniyyət sahələri kimi, hələ də dərin sular altındadı. Sonra da məyus oluruq ki, musiqimizi oğurlayırlar, bəstəkarlarımıza şərik çıxırlar...
- Siz Tərcümə Mərkəzinə rəhbərlik edirsiniz. Bu gün Azərbaycanda tərcü-mə işinin vəziyyəti nə yerdədir?
- Mübaliğəsiz deyim ki, bərbad vəziyyətdədir. O səbəbdən ki, əvvəla bizdə tərcü-mə sahəsi uzun illər, yəni sovet dönəmindən, ədəbiyyatı və bədii tərcüməni sözün əsl mənasında idarə edən böyük ideoloji qurumun - "Dövlətnəşrkom" deyilən siyasi aparatın nəzarəti altında olub və bu səbəbdən tərcüməsinə icazə verilən dünya ədiblərinin və onların əsərlərinin seçimində ilk növbədə ideoloji yönüm əsas götürülüb. Bədii tərcümə tariximizin ikinci bəlalı tərəfi - seçilmiş əsərlərin ikinci dildən, yəni rus dilindən çevrilməsi, üçüncü və ən faciəvi dərd - tərcümələrin, bədii istedadı, ədəbi ifadə qabiliyyəti olmayan naşı tərcüməçilər tərəfindən edilməsidir. Bu barədə mən dəfələrlə demişəm və yenə deyirəm: bədii tərcümə - təkcə hansısa dili bilmək, bir mətni bir dildən, o biri dilə çevirmək demək deyil. Bəlkə də məhz bu səbəbdən, hələ 80-cı illərdə mərhum prezidentimiz Heydər Əliyev dünya ədəbiyyatının dilimizə, Azərbaycan ədəbiyyatının dünya xalqları dillərinə çevrilməsi və beynəlxalq aləmdə təbliği məqsədi ilə Azərbaycanda bədii tərcümə ədəbiyyatını yüksək peşəkar səviyyədə həyata keçirəcək, koordinə edəcək bir Mər-kəzin yaradılması barədə məsələ qaldırmışdı. Lakin həmin illər Heydər Əliyevin vətəndən getməsi bu məsələni açıq saxladı və bu məsələni bir müddətdən sonra, başda mərhum türkoloq-alim Aydın Məmmədov olmaqla, bir qrup ziyalı qaldırdı. Beləliklə, bu cür genişəhatəli, ölkəəhəmiyyətli bir işi həyata keçirəcək bir qurumun ya-ranma tarixi xoşagəlməz bir dövrə - 1988 -1989-cu illərə - SSRİ-nin dağılması, Azərbaycanda siyasi hakimiyyətin hər iki ildən bir dəyişdiyi, müharibələr və inflyasiyalar dövrünə düşdü və 1989-cu ildə anormal bir nizamnamə ilə bu təşkilat yaradıldı... Nizamnaməyə görə, beynəlxalq əhəmiyyətli belə bir ciddi, ensiklopedik işi həyata keçirməli olan Mərkəz təsərrüfathesablı, yəni öz istehsalatı hesabına yaşamalı müəsissə kimi fəaliyyət göstərməli idi. Siz bir özünüz təsəvvür edin, maddi bazası, kağızı, hətta kitab nəşr etməsi üçün qrifi belə olmayan bir təşkilat öz nəşrləri ilə, yəni dediyim həmin müharibə vəziyyətində - camaatın yeməyə çörək tapmadığı ağır dövrlərdə öz nəşrləri hesabına yaşamalı idi... Bu illər ərzində başımız çox bəlalar çəkdi. Nə zülmlə saxladıq bu təşkilatı... Yalnız 2004-cü ilin may ayında hörmətli prezidentimiz İlham Əliyevin göstərişi ilə Mərkəzə dotasiya ayrıldı. Bu dotasiya ilə biz maddi imkansızlıq ucbatından nəşrinə ara verdiyimiz "Xəzər" dünya ədəbiyyatı jurnalının fəaliyyətini bərpa etdik. Neçə illərdən bəri dünya dillərindən tərcümə etdiyimiz əsərləri kitab halında nəşr etməyə isə, hələ ki, maddi imkanımız yoxdur. Bu yaxınlarda, mədəniyyətə, ədəbiyyata xüsusi qayğı ilə yanaşan prezidentimizin dünya ədəbiyyatının Azərbaycan dilində nəşrinə dair imzaladığı sərəncam düşünürəm ki, bədii tərcümə sahəsinin inkişafına, dünya ədəbiyyatının Azərbaycanda layiqli şəkildə təmsil olunmasına əsaslı təkan olacaq. Dünyaya az qala hər sahədə inteqrasiya edən ölkəmizin ən zəruri ünsiyyət sahəsi sözsüz ki, onun mədəniyyəti və ilk növbədə ədəbiyyatıdır. Bu gün biz "Xəzər"in hər sayında Nobel mü-kafatı laureatlarının mühazirələrinin, müsahibələrinin, onların seçilmiş əsərlərinin orijinaldan tərcümələrini veririk. Mükafatın təqdimolunma mərasimində səslənən bu unikal çıxışların hər biri fikrimcə, oxucuya dünya, insanlıq, ilahiyyat barədə bəlkə də bir institutun verə biləcəyi informasiyanı verir. Dünyanın müxtəlif qitələrində, müxtəlif zaman kəsiklərində yazıb-yaradan bu seçilmiş qələm sahiblərinin fikir və duyğuları, əsərləri və gündəlikləri bu gün bizlər üçün - xırda məişət və sosial qayğılar bataqlığında çabalamadan özünü, ruhunu, mənəviyyatını itirib, az qala şərti inistinktlərlə yaşamağa alışmış insanlar üçün əvəzsiz, şəfqətli qidadır...
- Afaq xanım, siz inkişafdan danışan-da mənəviyyata da toxundunuz. Amma mənəviyyatımız bu gün çürümədədir...
- Səbəbi bizim özümüzdədir. Bunu hələ ötən əsrdən - Sabirin, C.Məmmədquluzadənin, Ə.Haqverdiyevin, digər ədiblərimizin, Allah onlara rəhmət eləsin, bizlər barədə yazdığı acı həqiqətlər dolu əsərlərindən də görürük... İllər ötsə də, başımız çox bəlalar çəksə də, bizlər yenə rahatlığa, maddiyyata meylli, məsləkimizi, əqidəmizi asanlıqla kiçicik xeyrimizə dəyişən həmin insanlarıq... Son illər ölkədə baş vermiş ağır faciələr - müharibə, insan və torpaq itkilərimiz də bizlərin bu xislətini dəyişə bilmədi. Hər bir millətin yaddaşında göynərtili damğa kimi yaşayacaq bu qorxunc həyat dərsləri belə bizlərdə heç nəyi dəyişmədi... Çətinliklərin səngiməyi ilə, sevinib çırtma çalmağımız, daxıllarımızın tozunu alıb "güzəranımızı düzəltməyə" girişməyimiz bir oldu... Tarixə nəzər salsaq, görərik ki, dünyanın əksər xalqları müharibələrə, açıq epidemiyalara, ağır keçid dövrlərinə, mürəkkəb formasiya dəyişikliyinə uğrayıb və bu hadisələrdən onların da sənət və ədəbiyyatları, tarixi abidələri, mənəvi özünüdərki hardasa, necəsə zədələnib, ləngiyib, hansısa deformasiyalara uğrayıb. Bu baxımdan hələ bəlkə də daha rahat və əziyyətsiz tale bizim qismətimizə düşüb.
- Bizlərə isə heç bir müharibə, epidemiya-filan lazım deyil. Biz elə durduğumuz yerdə öz-özümüzə çürüyürük...
-İlk növbədə "yaşamaq" adlanan həyat yolunun, yaxşı yeyib-içmək, "qazanıb qabaq düşmək" olduğunu biz hamıdan yaxşı bilirik və bütün canımızla, qanımızla bu yolda ən çətin mübarizələrə girişirik. Dünya xalqları hər cəhətdən inkişaf etdikcə və bu inkişafın köməyi ilə dünyanın qaçılmaz dəyərlərinə - Bədii Sözə, Sənətə tapındıqca, bizlər yenə mal-dövlət yarışlarına girişirik, başlarımızı yüngül əyləncələrlə, bizləri ən əsası, əziyyətə salmayacaq nələrləsə qatırıq. Təki bircə dərinə getməyək, dərindən düşünməyək, beynimizə, özümüzə əziyyət verib, bəlkə həmin o dərinliklərdə nə isə yeni olan bir şey anlamayaq. Əsas odu ki, gözəl yaşayaq...
- Lakin gözəl yaşamaq - gözəl şəhərlərdə, abad evlərdə yaşamaq, dəbli geyimlər geyinib bahalı maşınlarda gəzmək deməkdimi?..
Bu gün "bizləri gözəlləşdirməkdən ötrü" dövlətimiz çox işlər görür. Kəndlər salınır, yollar, körpülər çəkilir... İnsan yaşayışı üçün dünyada yaxşı olan nə varsa, bu gün ölkəyə şamil edilir. Bütün bu işlər bizlərin həyat səviyyəmizin yüksəldilməsi, sosial rifahımızın yaxşılaşdırılması üçün görülür. Lakin bu görülənlər - bizlərin özümüzü - bizim mahiyyətimizi, xislətimizi dəyişə biləcəkmi?..
- Bəs çıxış yolu nədədir, xilas yolu hardadı?..
- Çıxış yolunu biz daim dövlətdən gözləməyə adətkərdəyik. Sözsüz ki, bir çox qayğılarımıza dayaq olan dövlətimiz bizi, addım-addım sürükləndiyimiz bu qorxunc mənəvi iflasdan qurtarmaq üçün də nə isə edə bilər və əslində edir də. Elm və sənət adamlarına, ümumilikdə, mədəniyyətə, yaradıcı birliklərə olan qayğı buna əyani sübutdur. Burda mən mütləq H.Əliyev Fondunun elm, təhsil və mədəniyyət sahəsində gördüyü fantastik işləri də qeyd etmək istəyirəm... Bütün bu işlər əlbəttə ki, gedir. Lakin dediyiniz o çürümənin qarşısının tək bir dövlət qayğısıyla, yaxud dediyim vahid ideoloji mexanizmin yaradılmasıyla alınacağına inansaq, düşünürəm ki, yanılmış olarıq. Baxın, bu il tədris mövsümünün açılışına uşaqlarımıza nə qədər yeni tikilmiş, yaxud təmir olunmuş gözəl məktəblər, dərs ləvazimatları və sair verildi. Yəni zahirən uşaqlarımızın təhsil alması üçün dövlət əlindən gələni etdi. Lakin həmin bu yaraşıqlı məktəblərdə uşaqlara bilik verəcək müəllimlər?.. Onları ki təmir eləmək mümkün deyil. Yaxud dərs vəsaitlərimizin keyfiyyəti?!. Bu barədə, yəni orta məktəblərdə istifadə olunan dərs vəsaitlərinin bərbad vəziyyəti ilə bağlı dəfələrlə yazmışam, əvəzində söyüş və təhqirlər qazansam da yenə deyirəm: əgər övladlarımız, sözün əsl mənasında, bu qorxunc "Əlifba"larla təhsil alacaqlarsa, IX siniflərdə keçilən rus dilində "Ədəbiyyat müntəxabatı" (Xrestomatiya) kitabında C.Məmmədquluzadənin məşhur "Danabaş kəndinin əhvalatları"nı "İstoriya sela telyaçaya başqa" kimi oxuyub öyrənəcəklərsə, vay bizim halımıza...
Görünür ki, biz bir xalq kimi mahiyyətcə dəyişməliyik.
