Azərbaycan folklorunun hüquqi problemləri
Azərbaycan
ədəbiyyatının zənginliyində, dərinliyində onun folklorunun da böyük əhəmiyyəti
var. Azərbaycan folkloru xalqın yüksək mənəvi əxlaqi
dəyərlərini, etik və estetik düşüncəsini, adət-ənənələrini, etiqadlarını, vətənpərvərlik
və bir çox insani duyğuları özündə birləşdirib tərənnüm edir. Folklor da elə
xalqın özü kimi canlıdır – doğulub, var olub və indi də yaşamaqdadır. Çünki
insan mövcud olduqca, mütləq müxtəlif duyğularından, dəyişən adətlərindən, hətta
cəmiyyətdəki inkişafdan yeni fikirlər formalaşaraq ağız ədədbiyyatını
yaşatmaqda davam edəcək. Başqa sözlə millət yaşayırsa folklor da onunla yeni nəfəs
alacaq. Folklorumuz - onun müxtəliflikləri, zənginlikləri yazılı ədəbiyyatımızı
da formalaşdırmaqda yardımçı olub. Amma bəzən folklorumuzu elə ilk növbədə
özümüz istismar edir, xalqa aid olan ümumi dəyərləri özəlləşdiririk. Qeyri-maddi mədəni irsin hüquqi qorunma problemini
araşdıran hüquşünas Səməd Vəkilov bildirir ki, Azərbaycan folklor nümunələrindən bir
çox hallarda ölkə daxilində ayrı-ayrı fiziki və hüquqi şəxslər tərəfindən
qeyri-qanuni istifadə hallarına rast gəlinir. Onun sözlərinə görə ayrı-ayrı
fiziki və hüquqi şəxslər milli folklor nümunələrinə əmtəə nişanları alaraq
onların yayım və istifadə hüququna məhdudiyyətlər qoyurlar. Göstərilən hallar
daha çox uşaq folkloru nümunələrinə münasibətdə rast gəlinir: " Məsələn
biri "Cırtdan” adında jurnal buraxır və gedib əmtəə nişanı alır ki, bundan
başqa heç kim bu addan istifadə etməsin. Bu yanlış bir yanaşmadır, çünki "Cırtdan”
uşaq folkloru nümunəsidir. Bunu heç kim əmtəə nişanı alıb özününküləşdirə bilməz”.
S.Vəkilov
qeyd edib ki, bu
mənada Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunda hazırlanmış "Azərbaycan Folklor
Nümunələrinin Hüquqi Qorunması və Milli Reyestrinin Aparılması
Strategiyası" adlı sənəd bu sahədə aparılan
işə ən gözəl tövhədir. Sözügedən sənəd üçün əsas hüquqi baza Azərbaycan
Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyası, Elm Strategiyası və
YUNESKO-nun konvensiyaları olub. Hazırlanmış sənəd Azərbaycan folklorşünaslığı
qarşısında yeni vəzifələr müəyyən edərək onun dünya elminə
inteqrasiyasını qarşısına məqsəd qoyub. Sənədin əsas hədəfləri Azərbaycanın
milli maraqlarını qorumaq onun mədəniyyətinin tədqiqi və mühafizəsini təmin
etməkdir.
S.
Vəkilov əlavə edib ki, Azərbaycan folklor nümunələrinin hüquqi qorunması
problemi bir sıra hüquqi və elmi-nəzəri məsələləri ehtiva edir. Hüquqi
aspektdən yanaşıldıqda Azərbaycan folkloru nümunələrinin qorunmasının təmin
edilməsinə ilk növbədə milli qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi vacibdir.
Milli
qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi dedikdə "Folklor nümunələrinin hüquqi
qorunması haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanununa dəyişikliklərin
edilərək, həmin qanunun mükəmməlləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Həmçinin
Azərbaycan folklorşünaslığının elmi-nəzəri konsepsiyasının hazırlanması da məhz
bu sahədə milli qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsinin tərkib hissəsidir.
Qeyd edək ki, Azərbaycan folklorunun yazıya
alınmasının ilk mərhələsi 1830-1900-cu illər arasını əhatə edir. Azərbaycan
şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin kütləvi şəkildə toplanmasının başlıca mərhələsi
1900-1920-ci illər arasında olmuşdur. Bu dövrdə Eynəli Sultanovun və Mahmudbəy
Mahmudbəyovun şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin toplanması, nəşri və tədqiqi
sahəsindəki fəalliyyətləri folklorşünaslığımızın ilk addımları hesab edilir.
Görkəmli ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərli folklorşünaslığımızın tarixinə təkcə
toplayıcı kimi deyil, həm də Azərbaycan folklorşünaslığının yaradıcısı kimi
daxil olmuşdur.
Azərbaycan folklorunun ilk örnəkləri isə
yazılı şəkildə qədim yunan tarixçisi Herodotun "Tarix" əsərində (e.ə.
V əsr) bizə gəlib çatmışdır. Bunlar – qədim Azərbaycan dövləti Midiyanın
süqutunun və İran dövləti tərəfindən işğalının səbəbləri haqqında xalq bədii təfəkkürünün
məhsullarıdır. Bu əfsanələr "Astiyaq", "Tomris" və başqa
adlarla Herodotun əsərində yazıya alınmışdır. Herodot, Azərbaycan əfsanələrini
də yüksək bədiiliklə işləmiş və təsirli psixoloji səhnələr yaratmağa müvəffəq
olmuşdur.