Bakı 17°C 
Bizim k?çədə bir şikəst dilənçi qadın oturur. Danışa bilmir, nəyəsə m?nasibətini, narazılığını yaxud razılığını macor və minor səslərlə, bəzən də hayqırtılarla bildirir. Puldan başqa. Pulu alanda sakit, m?layim, ş?kürl?, bir az da utancaq ifadə yaranır ?z?ndə. Yaşlı məhəllə adamları ?əlib keçəndə kefini açmaq ?ç?n ötəri, zarafatla ona sataşır, qadının macor qəhqəhələrini eşidib bundan ləzzət alır, özlərini savaba batmış bilib yollarına davam edirlər. Doğrudan da, şərt o deyil ki, belə adama m?tləq pul verəsən. Onun kefini açmaq da yaxşılıq olar sənin tərəfindən. Allaha da xoş ?edər. Yoxsa səhərdən axşamacan invalid kolyaskasında oturub öz k?nc?ndən (yeri ?əlmişkən, m?şahidə aparmaq ?ç?n əla nöqtədir!) d?nyanın, bu d?nyanın adamlarının necə dəyişdiyini, çərxi-fələyin fırlana-fırlana alıb apardıqlarını da dərd eləyib öz dərdinin ?st?nə qoyacaq, olduğundan daha pis hala d?şəcək zavallı qadın. Amma amanın ??n?d?r, təkcə uşaqlar sataşmasın ona. Bunu qətiyyən sevmir. Ç?nki uşaqların ona sataşmağı zarafat yox, qıcıqlandırmaq, hirsləndirməkdir. Bu yaxınlarda qaça-qaça harasa tələsən 6 - 7 yaşlarında bir oğlan şikəst dilənçinin bərabərinə çatanda qəfil ayaq saxlayıb dayandı. ?stəlik, ağzıyla maşın əyləcinin səsini çıxartdı. Əyləcin səsi tanış ?əldi, amma hansı markalı avtomobilə aid olduğunu ayırd eləyə bilmədim. Uşaqdan soruşası deyildim ki?! Söz?m onda yox. Sonra oğlan ?z-?öz?n?, ağız burnunu əyib d?z qarşısında dayandığı dilənçi qadına dil ?östərdi. Dilənçi minor səslə nəsə ?söyləyib? əlini kənara yellətdi. Yəni ?itil cəhənnəm ol burdan!? demək istədi. Oğlan bununla kifayətlənməyib barmaqlarını başında buynuz tutub sifətini daha eybəcər hala saldı, xortdan olub dilini bir az da bayıra çıxardı. Bu dəm qadından elə bir hayqırtı qopdu ki, xeyli uzaqda dayanan başqa, yaşlı bir qadın dön?b çığırdı:
- Adə, nə işin var onda? Rədd ol ?et işinin dalıyca da...
Bir neçə başqa adamlar da oğlana acıqlandılar. Oğlan da elə-bil bu səs-k?y?, hayqırtını, çığırtını ?özləyirdi, məqsədinə çatan kimi dön?b yenə yolunu qaçmağa başladı. Əsəbləşən qadın bir az da ucadan onun dalıyca qışqırdı:
- Allah ağıl versin sənə!
Bax bu sözləri həmin 6 - 7 yaşlarında olan dəcəl oğlan əməlli-başlı vecinə aldı. Yenidən, amma bu dəfə əyləc səsi çıxarmadan ayaq saxladı, dön?b yaşlı qadına dahiyanə bir cavab qaytardı:
- Xala, Allah ağlı sənə versin! Mənə isə qoy Allah pul versin.
Bəh, bəh, bəh! Çoxları ?ç?n bu səhnə yəqin ki, heç diqqətəlayiq olmadı və elə o an da unuduldu. Amma mənim ?ç?n uşağın cavabı yəqin ki, ömr?n?n son illərini yaşayan bu dar k?çələrdən sabaha qapı-pəncərə açdı. Elə bil yay ??n?ndə dahi uşaq sabahın sərin havasını ?ətirdi bu havasız, köhnə məhəlləyə. Amma hava o qədər sərin oldu ki, məhəllənin yaşlı sakinlərinin canından bir balaca ?ş?tmə də keçdi. Hər halda bunu mən hiss etdim.
Adətən dövran dəyişəndə birinci nəzərə çarpan dəyərlərin dəyişməsi olur. Və nədənsə həmişə keçmişdə Xeyir q?tb?ndə dayanan dəyərlərin bu ??n dəyişdiyindən söz açırıq. Amma bununla bərabər əks q?tbdə, Şər tərəfdə dayanan dəyərlərin və yaxud dəyməzlərin dəyişib-dəyişmədiyini unudur, ya bu barədə danışmaq istəmir, ya da heç yada salmırıq.
Şər q?tb?ndə dayanan dəyər-dəyməzlərdən biri də pul idi. Pulun pisinə daha nələr deyilmirdi:?pul insanı xarab edir?, ?pul qan salır?, ?pul şeytan s?m?y?d?r?... Hələ mən bunların arasında ən məşhur olan ?pul əl çirkidir? ifadəsini demirəm. O saat lağ edəcəklər və hamı əllərini bu növ çirkə bulaşdırmağın arzusunda olduğunu bildirəcək, ya da sadəcə bunun d?nyada ən səfeh ifadə olduğunu bildirəcək.
Mən bu xalq deyimlərini həqiqiliyini s?but edən elmi nəzəriyyələrdən, istər marksist, istərsə də liberalist nəzəriyyələr olsun, danışmaq fikrində deyiləm. Hər iki tərəfə aid olan nəzəriyyələrdə sadaladığım və bu qəbildən olan pul haqqında di?ər xalq deyimləri birbaşa, ya dolayısı ilə təsdiq olunur. Hər bir ağıllı kommersant ?ç?n nəqd pul ?əl çirkidir?, ?öl?d?r?, onu daha da artıq pula çevirmək ?ç?n dövriyyəyə buraxmaq lazımdır. Bununla belə ən m?xtəlif nəzəriyyələr tərəfindən təsdiqlənsə də, əslində yenə də b?t?n bunların xalq deyimlərinə, onların kök?nə, qaynağına heç bir aidiyyatı olmayacaq. Xalq deyimlərində tamamilə əks q?tbdə, Xeyir tərəfdə olan dəyərlərin qiymətsiz, yəni pulsuz, havayı olduğunu nəzərdə tutur. D?nyada b?t?n mənəvi olanlar qiymətsiz, təbii resurslar isə havayıdır. Pul tamam başqa sferada, istehsal və istehlak sferasında dövr edir. Təbii resurslar isə bu dairədə insana lazım olandan qat-qat çox, sonsuz dərəcədə çoxdur. Məsələn su, yaxud elə neft! Amma məsələ də ondadır ki, pul təkcə ehtiyac olunan nələrinsə istehsalına yönəlmir. Pul durmadan yeni-yeni ehtiyaclar, istəklər, arzular yaradan nəhən? maşına çevrilir. Var olanın sahəsini ?enişləndirir, çoxaldır, tıxac yaradır. Yox olana, sonsuza yer qoymur. Onun da yalançı, virtual ?ör?m?n? yaradır. Onları da ssenariləşdirib, şoulaşdırıb pul sferasına daxil edir.
Bu ??n dəyişən, hər mənada təsdiq olunacaq həmin sadaladığımız xalq deyimləridir. Bu o deməkdir ki, pulsuz, qiymətə, məbləğə tutulmayan, rəqəmlərlə ölç?lməyən nə varsa hamısı artıq dəyər deyil, dəyməzdir.
Qədimdə Çin ölkəsi ayrı-ayrı imperatorların idarə elədikləri vilayətlərə böl?n?rd?. Bir nəfər bu vilayətlərdən birində d?nyaya ?əlir, sonra necə olursa başqa bir vilayətə köç?r, orda böy?y?r, işləyir, həyatını kecirir və nəhayət, qocalıb əldən d?şəndə yenə öz doğma vilayətinə qayıtmaq, doğma yurdunda ölmək, ata-anasının yanında dəfn olunmaq istəyir. Hamı ilə vidalaşıb yola çıxır. Yolda onu m?şayiət eləyən tanışı istəyir onunla kiçik bir zarafat eləsin. Tamamilə öz?ə bir vilayətin ön?ndən kecəndə yalandan deyir, budur, ?əlib çatdıq sənin yurduna. Qoca uşaq kimi kövrəlib şəhərin darvazasını doymadan öpməyə başlayır, b?t?n qədim Çində olduğu kimi şəhərin ?irəcəyində yerləşən qəbiristanlığa ?irir, qoşa dayanan qəbirləri ata-anası bilib torpağa yıxılır, daşları qucaqlayıb ?öz yaşını sel kimi axıdır.
Birdən arxadan dostunun ona ??ld?y?n? eşidib öz?n? ələ alır. Sakitləşib onun nəyə ??ld?y?n? bilmək istəyir.
- A kişi, bu sənin yurdun deyil,- dostu deyir ona,- bu tamam başqa yer, filan vilayətdir.
Yenə yollarını davam edirlər. Nəhayət, doğma elinə çatanda qoca sakitcə, soyuqqanlı darvazaya baxır, sakitcə ata-anasının qəbirlərini ziyarət edir və hərdən dön?b lağ eləyən dostuna baxanda utandığından başını aşağı salır.
Daosizm fəlsəfəsinə ?örə m?driklik, deməli həqiqət, b?töv bir öm?r yaşayan qocanın yox, onun hərəkətlərini kinayə ilə kənardan seyr edən yol yoldaşının tərəfindədir. Bu belədir. Bu, bizi hadisədən ayırıb daha böy?k mətləblərin ?zərinə, ?mman ?enişliyinə aparır. Amma mən elə bu hadisə çərçivəsində qapanıb, daos fəlsəfəsinin ?enişliyinə varmadan bu rəvayətin tamam başqa bir hikmətini oxumaq istəyirəm. Məsələ ondadır ki, lağ eləyən adam əslində heç bir həqiqəti ?zə çıxarmadı. Sadəcə tələ qurub, bu həlim qocanın əlindən onun b?t?n varlığıyla bağlandığı surətləri aldı. Vətən surətini, doğma, isti torpağa sev?i obrazını, həmçinin ata-ana obrazını, bir də ən vacibi, ömr?n?n tamamında vətənə dönən qoca obrazını. Bununla dəyərlər dəyməzə çevrildi. Lağ eləyən qoca ?ç?n ömr?n? tamamlayan kişinin hisslərinin mənası yoxdur. Ç?nki, onlar pulla, rəqəmlərlə ölç?lm?r, ?erçək deyil.
Pul çox böy?k q?vvədir. Ona qarşı yalnız onun öz? qədər q?vvətli olan çıxa bilər. Pul varlıqdır, toxluqdur. Deməli, söhbət yoxluqdan, aclıqdan ?edir. Məsələ də ondadır ki, pulun yoxluğu var olan kimi ?östərmək imkanı, virtuallıq yaratmaq qabiliyyəti var. Ona əks q?tbdə dayanan öz? qədər q?vvətli olan lazım deyil. Aclıq pula qarşı çıxa biləcək ye?anə q?vvədir. Sadəcə pul ya yalançı toxluq, varlıq yarada bilir, ya da insanla havayı, sonsuz təbii resursların arasına ?irib rəqibini, aclığı öz?ndən asılı edir. Bacardıqca toxluq yuxusundan ayılmağa, ?axı mən acam? deyib yadına salmaq imkanı vermir.
Bərəkət insana pul vasitəsiylə verilmir. Bərəkəti verən bizim pula qarışan ağlımızın dərk etmədiyi və dərk edə bilməyəcəyi İlahi q?vvədir. Ağıl pula o qədər qarışıb ki, biz öz?m?z?n ehtiyaclarının əslində nəyə olduğunu yaddan çıxarmışıq. Yerlərini səhv salmışıq. Biz arzularımızın nədən ibarət olduğunu, nəyi arzuladığımızı unutmuşuq. Ç?nki biz hələ arzulamamış, istehsal və reklam bunu bizim əvəzimizə edir. Necə ki, əyləncəli, komik şoularda kimlərsə bizim, əsl tamaşaçıların əvəzinə ??l?r. Mənim öz?m?n ??lmək, öz?m?n arzulamaq h?ququm da əlimdən alınıb. Mənə məcbur verilmiş arzulardan azad olmaq, dəyərlər və dəyməzlərin yerini səhv salmamaq ?ç?n tərs kimi yenə də pul köməyə ?əlir.
Bəlkə elə bu mənada ?Allah mənə ağıl əvəzinə pul versin? deyən uşağı dahi adlandırmaq olar.
- Adə, nə işin var onda? Rədd ol ?et işinin dalıyca da...
Bir neçə başqa adamlar da oğlana acıqlandılar. Oğlan da elə-bil bu səs-k?y?, hayqırtını, çığırtını ?özləyirdi, məqsədinə çatan kimi dön?b yenə yolunu qaçmağa başladı. Əsəbləşən qadın bir az da ucadan onun dalıyca qışqırdı:
- Allah ağıl versin sənə!
Bax bu sözləri həmin 6 - 7 yaşlarında olan dəcəl oğlan əməlli-başlı vecinə aldı. Yenidən, amma bu dəfə əyləc səsi çıxarmadan ayaq saxladı, dön?b yaşlı qadına dahiyanə bir cavab qaytardı:
- Xala, Allah ağlı sənə versin! Mənə isə qoy Allah pul versin.
Bəh, bəh, bəh! Çoxları ?ç?n bu səhnə yəqin ki, heç diqqətəlayiq olmadı və elə o an da unuduldu. Amma mənim ?ç?n uşağın cavabı yəqin ki, ömr?n?n son illərini yaşayan bu dar k?çələrdən sabaha qapı-pəncərə açdı. Elə bil yay ??n?ndə dahi uşaq sabahın sərin havasını ?ətirdi bu havasız, köhnə məhəlləyə. Amma hava o qədər sərin oldu ki, məhəllənin yaşlı sakinlərinin canından bir balaca ?ş?tmə də keçdi. Hər halda bunu mən hiss etdim.
Adətən dövran dəyişəndə birinci nəzərə çarpan dəyərlərin dəyişməsi olur. Və nədənsə həmişə keçmişdə Xeyir q?tb?ndə dayanan dəyərlərin bu ??n dəyişdiyindən söz açırıq. Amma bununla bərabər əks q?tbdə, Şər tərəfdə dayanan dəyərlərin və yaxud dəyməzlərin dəyişib-dəyişmədiyini unudur, ya bu barədə danışmaq istəmir, ya da heç yada salmırıq.
Şər q?tb?ndə dayanan dəyər-dəyməzlərdən biri də pul idi. Pulun pisinə daha nələr deyilmirdi:?pul insanı xarab edir?, ?pul qan salır?, ?pul şeytan s?m?y?d?r?... Hələ mən bunların arasında ən məşhur olan ?pul əl çirkidir? ifadəsini demirəm. O saat lağ edəcəklər və hamı əllərini bu növ çirkə bulaşdırmağın arzusunda olduğunu bildirəcək, ya da sadəcə bunun d?nyada ən səfeh ifadə olduğunu bildirəcək.
Mən bu xalq deyimlərini həqiqiliyini s?but edən elmi nəzəriyyələrdən, istər marksist, istərsə də liberalist nəzəriyyələr olsun, danışmaq fikrində deyiləm. Hər iki tərəfə aid olan nəzəriyyələrdə sadaladığım və bu qəbildən olan pul haqqında di?ər xalq deyimləri birbaşa, ya dolayısı ilə təsdiq olunur. Hər bir ağıllı kommersant ?ç?n nəqd pul ?əl çirkidir?, ?öl?d?r?, onu daha da artıq pula çevirmək ?ç?n dövriyyəyə buraxmaq lazımdır. Bununla belə ən m?xtəlif nəzəriyyələr tərəfindən təsdiqlənsə də, əslində yenə də b?t?n bunların xalq deyimlərinə, onların kök?nə, qaynağına heç bir aidiyyatı olmayacaq. Xalq deyimlərində tamamilə əks q?tbdə, Xeyir tərəfdə olan dəyərlərin qiymətsiz, yəni pulsuz, havayı olduğunu nəzərdə tutur. D?nyada b?t?n mənəvi olanlar qiymətsiz, təbii resurslar isə havayıdır. Pul tamam başqa sferada, istehsal və istehlak sferasında dövr edir. Təbii resurslar isə bu dairədə insana lazım olandan qat-qat çox, sonsuz dərəcədə çoxdur. Məsələn su, yaxud elə neft! Amma məsələ də ondadır ki, pul təkcə ehtiyac olunan nələrinsə istehsalına yönəlmir. Pul durmadan yeni-yeni ehtiyaclar, istəklər, arzular yaradan nəhən? maşına çevrilir. Var olanın sahəsini ?enişləndirir, çoxaldır, tıxac yaradır. Yox olana, sonsuza yer qoymur. Onun da yalançı, virtual ?ör?m?n? yaradır. Onları da ssenariləşdirib, şoulaşdırıb pul sferasına daxil edir.
Bu ??n dəyişən, hər mənada təsdiq olunacaq həmin sadaladığımız xalq deyimləridir. Bu o deməkdir ki, pulsuz, qiymətə, məbləğə tutulmayan, rəqəmlərlə ölç?lməyən nə varsa hamısı artıq dəyər deyil, dəyməzdir.
Qədimdə Çin ölkəsi ayrı-ayrı imperatorların idarə elədikləri vilayətlərə böl?n?rd?. Bir nəfər bu vilayətlərdən birində d?nyaya ?əlir, sonra necə olursa başqa bir vilayətə köç?r, orda böy?y?r, işləyir, həyatını kecirir və nəhayət, qocalıb əldən d?şəndə yenə öz doğma vilayətinə qayıtmaq, doğma yurdunda ölmək, ata-anasının yanında dəfn olunmaq istəyir. Hamı ilə vidalaşıb yola çıxır. Yolda onu m?şayiət eləyən tanışı istəyir onunla kiçik bir zarafat eləsin. Tamamilə öz?ə bir vilayətin ön?ndən kecəndə yalandan deyir, budur, ?əlib çatdıq sənin yurduna. Qoca uşaq kimi kövrəlib şəhərin darvazasını doymadan öpməyə başlayır, b?t?n qədim Çində olduğu kimi şəhərin ?irəcəyində yerləşən qəbiristanlığa ?irir, qoşa dayanan qəbirləri ata-anası bilib torpağa yıxılır, daşları qucaqlayıb ?öz yaşını sel kimi axıdır.
Birdən arxadan dostunun ona ??ld?y?n? eşidib öz?n? ələ alır. Sakitləşib onun nəyə ??ld?y?n? bilmək istəyir.
- A kişi, bu sənin yurdun deyil,- dostu deyir ona,- bu tamam başqa yer, filan vilayətdir.
Yenə yollarını davam edirlər. Nəhayət, doğma elinə çatanda qoca sakitcə, soyuqqanlı darvazaya baxır, sakitcə ata-anasının qəbirlərini ziyarət edir və hərdən dön?b lağ eləyən dostuna baxanda utandığından başını aşağı salır.
Daosizm fəlsəfəsinə ?örə m?driklik, deməli həqiqət, b?töv bir öm?r yaşayan qocanın yox, onun hərəkətlərini kinayə ilə kənardan seyr edən yol yoldaşının tərəfindədir. Bu belədir. Bu, bizi hadisədən ayırıb daha böy?k mətləblərin ?zərinə, ?mman ?enişliyinə aparır. Amma mən elə bu hadisə çərçivəsində qapanıb, daos fəlsəfəsinin ?enişliyinə varmadan bu rəvayətin tamam başqa bir hikmətini oxumaq istəyirəm. Məsələ ondadır ki, lağ eləyən adam əslində heç bir həqiqəti ?zə çıxarmadı. Sadəcə tələ qurub, bu həlim qocanın əlindən onun b?t?n varlığıyla bağlandığı surətləri aldı. Vətən surətini, doğma, isti torpağa sev?i obrazını, həmçinin ata-ana obrazını, bir də ən vacibi, ömr?n?n tamamında vətənə dönən qoca obrazını. Bununla dəyərlər dəyməzə çevrildi. Lağ eləyən qoca ?ç?n ömr?n? tamamlayan kişinin hisslərinin mənası yoxdur. Ç?nki, onlar pulla, rəqəmlərlə ölç?lm?r, ?erçək deyil.
Pul çox böy?k q?vvədir. Ona qarşı yalnız onun öz? qədər q?vvətli olan çıxa bilər. Pul varlıqdır, toxluqdur. Deməli, söhbət yoxluqdan, aclıqdan ?edir. Məsələ də ondadır ki, pulun yoxluğu var olan kimi ?östərmək imkanı, virtuallıq yaratmaq qabiliyyəti var. Ona əks q?tbdə dayanan öz? qədər q?vvətli olan lazım deyil. Aclıq pula qarşı çıxa biləcək ye?anə q?vvədir. Sadəcə pul ya yalançı toxluq, varlıq yarada bilir, ya da insanla havayı, sonsuz təbii resursların arasına ?irib rəqibini, aclığı öz?ndən asılı edir. Bacardıqca toxluq yuxusundan ayılmağa, ?axı mən acam? deyib yadına salmaq imkanı vermir.
Bərəkət insana pul vasitəsiylə verilmir. Bərəkəti verən bizim pula qarışan ağlımızın dərk etmədiyi və dərk edə bilməyəcəyi İlahi q?vvədir. Ağıl pula o qədər qarışıb ki, biz öz?m?z?n ehtiyaclarının əslində nəyə olduğunu yaddan çıxarmışıq. Yerlərini səhv salmışıq. Biz arzularımızın nədən ibarət olduğunu, nəyi arzuladığımızı unutmuşuq. Ç?nki biz hələ arzulamamış, istehsal və reklam bunu bizim əvəzimizə edir. Necə ki, əyləncəli, komik şoularda kimlərsə bizim, əsl tamaşaçıların əvəzinə ??l?r. Mənim öz?m?n ??lmək, öz?m?n arzulamaq h?ququm da əlimdən alınıb. Mənə məcbur verilmiş arzulardan azad olmaq, dəyərlər və dəyməzlərin yerini səhv salmamaq ?ç?n tərs kimi yenə də pul köməyə ?əlir.
Bəlkə elə bu mənada ?Allah mənə ağıl əvəzinə pul versin? deyən uşağı dahi adlandırmaq olar.
