Bakı 22°C 
Artıq XXI əsrin yeddinci ilini yaşayırıq. Hətta bu ??n də, sınaq ?ç?n 100 adam arasında belə bir sorğu apara bilərik: ?Siz cadu-pitiyə inanırsınız?? Sorğunun harda və kimlər arasında aparılmasından asılı olmayaraq, yaxud c?zi fərqlə əksəriyyət, daha d?r?st olsaq 100-?n təxminən 70-80 nəfəri deyəcək ki, ?yox, belə boş-boş şeylərə inanmırıq?. Onda bunun ardınca daha bir sual yaranacaq: ?Sizin yanınızda kimə qarşısa cadu edilməsinə sakit baxa bilərsinizmi??. Yenə 80 də olmasa, 50-60 adam laqeydcəsinə ?əlbəttə, burda nə var ki?? deyə cavab verəcək. Yaxud da ?baxıb ??lərik? deyəcəklər. Onda biz ?ç?nc? sınaq sualımızı işə salacağıq: ?Ə?ər həmin cadu olunan adam sizin ən doğma, əziz və ən çox sevdiyinz adam olsa necə, buna sakit baxa bilərsiniz?? Bu dəfə 100-?n 100-ə cavabları ?yox? kəlməsi ilə ifadə olunacaq. Buna tam şəkildə arxayın ola bilərsiniz. Kim istəyər ki, onun əzizinə, doğmasına qarşı ?bəd əməl? törədilsin. İnsan nə qədər realist, materialist, ateist olsa belə, yenə istədiyi adamın m?dafiəçisi kimi çıxış edərək ?öz? qarşısında baş verənlərin qarşısını almağa çalışacaq. Yəni oyunun qaydalarını qəbul edəcək. Deməli ?cadu? mərasimi diqqətə layiq olmayan, yaxud məhəl qoyulmayan məsələ deyil. Bir daha təkrar edirəm ki, ilk baxışda daha ??cl? ?ör?nən laqeydliyi dağıtmaqdan ötr? istənilən adamı bu qədim mərasimə təxrib etmək və bununla da m?nasibətini, mövqeyini 180 dərəcə dəyişmək m?mk?nd?r.
Söhbət heç ?bəd əməl?dən, ya x?rafata m?nasibətdən də ?etmir. Polşa fantast yazıçısı Stanislav Lemin romanlarından birində Elmi-tədqiqat institunun b?t?n işçilərini etnoqrafik xarakterli ekspedisiyaya ?öndərirlər. Məqsəd həm tanınan şəhər və kəndlərdə olmaq, həm də ən ekzotik, adı d?nyanın yarısından çoxuna bəlli olmayan ölkələrə səyahət edib orda insanların ən çox işlətdiyi söy?şləri, qarğışları maqnitofon lentinə yazıb ?ətirməkdir. B?t?n d?nyanın qarğışlarını bir cihaza yığıb ?ör?rlər ki, bu, dağıdıcı ??c?nə ?örə hətta atom bombasını, hər c?r n?və silahlarını y?z dəfələrlə ?eridə qoya bilər.
Gəlin ?cadu piti?ni qoyaq bir tərəfə. Onu yerinə yetirənin, məsələn Dərviş Məstəli şah, ya Şərabanı, ya Xanpəri, ya daha kim olsun, bunun nə fərqi, nə də əhəmiyyəti yoxdur. Əsas onu elətdirəndir. İnsanlar kimə qarşısa pis munasibətini belə mərasimlər və ya qarğışlar vasitəsilə ?öndərirlər.Və yaxud işlərinin tərs ?ətirməsində, bədbəxt hadisələrdə əlamətlərə inanan adamlar hansısa cadu??n? yox, onlara qarşı pis m?nasibətdə olanı ??nahlandırır, səbəbi ondan ?ör?rlər. Amma həmişə belə olmur! Qarğış əslində dağıdıcı təsir q?vvəsinə malik deyil. Belə qarğışlar m?əyyən toplu kimi yaşayan insanların danışıq tərzində bəd niyyət də olmadan da dilə ?ətirilə bilər və əlbəttə ki, bunun ağır nəticəsi barədə danışmaq da mənasızdır. Belə çıxır ki, Stanislav Lemin Elmi-tədqiqat institunun həyata keçirdiyi tədbir ( ya da mərasim) öz? dağıdıcı məqsəd daşıyır. D?nya xalqlarının dilindəki qarğışlar isə bunun ?ç?n material, yaxud da bəhanə rolunu oynayır. Bəs onda arzu olunmayan hadisələrin belə bir vəziyyətdə səbəbini kimdən ?örmək lazımdır, onu elətdirəndən ya eləyəndən? Bu suala Mirzə Fətəli Axundzadənin ?Təmsilat?ından ikinci komediyanı təkrar oxuda cavab tapmağa çalışaq.
?Hekayəti-m?syö Yordan həkimi-nəbatat və dərviş Məstəli şah cadu??ni-məşhur?. Ədəbiyyatş?nasların araşdırmasına ?örə pyes 1850-ci ildə yazılıb. Yəni ?östərilən tarixi hadisədən iki il sonra. Bu da maraqlı cəhətdir. Bu iki il ərzində 1848-ci il Fransa inqilabına m?nasibət artıq bildirilmişdi. X?susilə, inqilabda və ondan sonrakı hadisələrdə Parisdə olmuş Gertsenin bu tarix haqqında kəskin tənqidi yazısı var. Komediyanın m?əllifinin də bu yazı ilə tanış olduğuna ehtimal etmək ?ç?n heç bir maneə yoxdur. Komediyanın aktuallığı onu tez bir zamanda məşhurlaşdırdı. Hətta 1853-c? ildə Peterburqda rusca ev teatrında həvəskarlar tərəfindən oynanıldığı da söylənilir. Yəqin ki, Axundzadənin ən çox oynanılan komediyalarından bəlkə də birincisidir. Burda ??l?ş və əsərin cazibəsini yaradan, hər dəfə baxanda, oxuyanda onu maraqlı edən cəhət odur ki, d?y?n situasiya fantastik bir təsad?f?n nəticəsində həll olunur. Dərviş avam qadınların istəyi, yaxud niyyəti ilə cadu eləyib Parisi dağıdır və bunun nəticəsində Parisdə inqilab baş verdiyi xəbərini alan m?syö Yordan Şahbaz bəyi öz? ilə aparmadan (qadınların niyyətinə uyğun olaraq) başılovlu Parisə yollanır. Əsərin irəli s?rd?y? problem ?zdədir. M?syö Yordan və onun simasında şəhri-Paris elmi, inkişafı təmsil edir, onun əksi olan Dərviş isə x?rafatı və ?eriliyi. Bizim cəmiyyət birinci yolu tutub inkişaf etmək əvəzinə, ikincisinə ?st?nl?k verir və inkişafdan qalır. M?asirləşmək, yəni maariflənmək və inkişaf etmək, o zaman qərbləşmək, bu??n?n dili ilə desək Qərbə inteqrasıya etmək demək idi. Bu da məlumdur və di?ər əsərlərdən daha çox məhz ?M?syö Yordan? komediyasında qərbləşmə ideyası qabarıq ifadə olunub. Bununla belə başqa bir x?susiyyəti də nəzərdən qaçırmamalıyıq. Pyesdə qəhrəmanlar, M?syö Yordandan başqa komik situasiyaya d?şm?rlər, onu özləri yaradırlar və nəticədən razıdırlar. Hətta məsələdən duyuq d?şən Şahbaz bəy heyfsilənmək əvəzinə nişanlısı ilə belə bir zarafat edir: ?...sən tək pərilər Padşahı Parisi yıxdırsa da halaldır?. Deməli belə çıxır ki, qəhrəmanlar, yəni xalq Mirzə Fətəlinin əleyhinədir. ?mumiyyətlə, əsər xoşbəxt sonluqla tamamlanır, ya bədbəxt sonluqla sualına birmənalı belə cavab vermək olar: Mirzə Fətəli və m?syö Yordan ?ç?n bədbəxt, b?t?n di?ər iştirakçılar ?ç?nsə xoşbəxt. Bəlkə pyesin əsas problemini bu qarşıdurmada axtarmaq lazımdır?
Onda ?əlin qısaca qeydlərlə pyesdəki m?əyyən dialoqlara və x?susi ilə də remarklara diqqət yetirək. Hadisələr bir ??ndə baş verir. Novruzdan bir ??n sonra. Yəni 1848-ci ilin mart ayının 22-si, ya da 23-də. İnqilab isə tarixdən bildiyimiz kimi fevral ayının 24-də baş verib. Məsafənin böy?kl?y?nə diqqət yetirin. O böy?kl?kdə hadisənin xəbəri yalnız bir aydan sonra ?əlib Qarabağa yetişir. Məsələ təkcə o dövrdə texnika və kommunikasiyanın hələ inkişaf etməməsindən ?etmir. Təbrizdə yerləşən in?ilis konsulu məxsusi olaraq m?syö Yordan ?ç?n bu naməni ?öndərib. Ə?ər botanik alim olmasaydı belə bir hadisənin ?mumiyyətlə baş verib verməməsi barədə bu yerlərin adamları heç xəbər belə tutmayacaqdılar. B?t?n siyasi, ictimai təlat?mlərdən uzaq, başqa mədəniyyətlərə qarışmadan və başqa mədəniyyətləri öz?nə qarışdırmadan firavan, öz həyat tərzi ilə yaşayacaqdılar. Ona ?örə də hadisələr onlar ?ç?n xoşbəxt sonluqla bitir.
Dərvişin əməli ilə bu əməlin xəbərinin bura yetişməsi bir anın içində baş verir. Elə fransızların bir filosofu öncə?örmə haqqında yazır ki, bizdən fərqli olaraq bəzi adamlar hadisələrin baş verdiyini daha tez ?ör?rlər. Məsələn, ?öy cisimləri arasında elə bir hadisə baş verib ki, onun təsiri, yaxud xəbəri bir xeyli m?ddətdən sonra ?əlib bizə, yer adamlarına çatacaq. Bunu astronom bilir və hadisə ilə onun arasındakı vaxt məsafəsini ixtisar edib öncə?örmələrini söyləyir.
Mən çox istərdim ki, fikirlərim qeyri-ciddi qəbul olunmasın. Dərviş Məstəli şah fırıldaqçıdır. Bunu öz?nün farsca köməkçisi söhbətdə açıq-aydın söyləyir. Amma Fransa İnqilabının Qarabağın Təklə-Muğanlı kəndində baş verən hadisələrlə nə dərəcədə əlaqəsi olmasını ?östərmək ?ç?n yenə əvvəldə toxunduğumuz mövzuya qayıtmaq istəyirəm. Cadu mərasimini yerinə yetirən dərviş Məstəli şahdır. Amma bu əməli öz niyyəti ilə bağlayan Fransaya getməyə hazırlaşan Şahbaz bəyin nişanlısı Şərəfnisə xanımdır. O öz? də, bundan duyuq d?şən onun nişanlısı da bu hadisənin, bu əməlin öz? tərəfdən edildiyini d?ş?n?r. Remarkalarda bir neçə dəfə m?syö Yordan xəbəri alandan sonra onun titrədiyi qeyd olunur.
Belə təsad?fdən heyrətə ?ələ dərviş Məstəli şah isə yun y?klərinin qoyulduğu k?ncdə, pərdənin arxasında ?izlənib. Titrəyən Şərəfnisənin ?öz? pərdənin ?zərindədir. Bəli, o virtual olaraq Parisi dağıdıb, Şərəfnisə. Ona Paris, Qərb lazım deyil. Ordan bəla ?özləyir. O, Parisin əxlaqını m?syö Yordanın ona verdiyi şəkillərdən virtual olaraq artıq bilir. Və buna virtual olaraq dağıdıcı əməl sifarişiylə cavab verir.
?Hekayəti-m?syö Yordan? komediyadır. Bizim epizodik fərziyyə şərhimiz də bu komediyanın ruhuna uyğun aparıldı. Heç nəyə, əsərin ideyası haqqında filoloyi nəticəyə iddia belə burda yoxdur və axtarmaq lazım deyil.
Amma sonda bir fərziyəm haqqında da, daha doğrusu assosiasiya haqqında danışmaq istəyirəm. 1988-ci ildə, Qarabağın Təklə-Muğanlı kəndində və Fransada baş verən hadisələrdən 150 il sonra Sovet İttifaqından olan akademik Aqanbekyan Parisdə ?Yumanite? qəzetinə m?sahibəsində Dağlıq Qarabağın Ermənistana aid olması ilə bağlı bir-iki fikir söyləmişdi. Nədənsə mən bunu da əməl adlandırmaq istərdim. Amma əməl adlandırmıram. Sadəcə ona ?örə ki, belə olanda ?ərək Aqanbekyanı ya dərviş Məstəli şahla, ya da saf niyyətlə əməl qoşulan Şərəfnisə ilə m?qayisə edək. M?qayisədə Aqanbekyan qalib çıxacaq. Ç?nki onun əməli daha dağıdıcı oldu.
Söhbət heç ?bəd əməl?dən, ya x?rafata m?nasibətdən də ?etmir. Polşa fantast yazıçısı Stanislav Lemin romanlarından birində Elmi-tədqiqat institunun b?t?n işçilərini etnoqrafik xarakterli ekspedisiyaya ?öndərirlər. Məqsəd həm tanınan şəhər və kəndlərdə olmaq, həm də ən ekzotik, adı d?nyanın yarısından çoxuna bəlli olmayan ölkələrə səyahət edib orda insanların ən çox işlətdiyi söy?şləri, qarğışları maqnitofon lentinə yazıb ?ətirməkdir. B?t?n d?nyanın qarğışlarını bir cihaza yığıb ?ör?rlər ki, bu, dağıdıcı ??c?nə ?örə hətta atom bombasını, hər c?r n?və silahlarını y?z dəfələrlə ?eridə qoya bilər.
Gəlin ?cadu piti?ni qoyaq bir tərəfə. Onu yerinə yetirənin, məsələn Dərviş Məstəli şah, ya Şərabanı, ya Xanpəri, ya daha kim olsun, bunun nə fərqi, nə də əhəmiyyəti yoxdur. Əsas onu elətdirəndir. İnsanlar kimə qarşısa pis munasibətini belə mərasimlər və ya qarğışlar vasitəsilə ?öndərirlər.Və yaxud işlərinin tərs ?ətirməsində, bədbəxt hadisələrdə əlamətlərə inanan adamlar hansısa cadu??n? yox, onlara qarşı pis m?nasibətdə olanı ??nahlandırır, səbəbi ondan ?ör?rlər. Amma həmişə belə olmur! Qarğış əslində dağıdıcı təsir q?vvəsinə malik deyil. Belə qarğışlar m?əyyən toplu kimi yaşayan insanların danışıq tərzində bəd niyyət də olmadan da dilə ?ətirilə bilər və əlbəttə ki, bunun ağır nəticəsi barədə danışmaq da mənasızdır. Belə çıxır ki, Stanislav Lemin Elmi-tədqiqat institunun həyata keçirdiyi tədbir ( ya da mərasim) öz? dağıdıcı məqsəd daşıyır. D?nya xalqlarının dilindəki qarğışlar isə bunun ?ç?n material, yaxud da bəhanə rolunu oynayır. Bəs onda arzu olunmayan hadisələrin belə bir vəziyyətdə səbəbini kimdən ?örmək lazımdır, onu elətdirəndən ya eləyəndən? Bu suala Mirzə Fətəli Axundzadənin ?Təmsilat?ından ikinci komediyanı təkrar oxuda cavab tapmağa çalışaq.
?Hekayəti-m?syö Yordan həkimi-nəbatat və dərviş Məstəli şah cadu??ni-məşhur?. Ədəbiyyatş?nasların araşdırmasına ?örə pyes 1850-ci ildə yazılıb. Yəni ?östərilən tarixi hadisədən iki il sonra. Bu da maraqlı cəhətdir. Bu iki il ərzində 1848-ci il Fransa inqilabına m?nasibət artıq bildirilmişdi. X?susilə, inqilabda və ondan sonrakı hadisələrdə Parisdə olmuş Gertsenin bu tarix haqqında kəskin tənqidi yazısı var. Komediyanın m?əllifinin də bu yazı ilə tanış olduğuna ehtimal etmək ?ç?n heç bir maneə yoxdur. Komediyanın aktuallığı onu tez bir zamanda məşhurlaşdırdı. Hətta 1853-c? ildə Peterburqda rusca ev teatrında həvəskarlar tərəfindən oynanıldığı da söylənilir. Yəqin ki, Axundzadənin ən çox oynanılan komediyalarından bəlkə də birincisidir. Burda ??l?ş və əsərin cazibəsini yaradan, hər dəfə baxanda, oxuyanda onu maraqlı edən cəhət odur ki, d?y?n situasiya fantastik bir təsad?f?n nəticəsində həll olunur. Dərviş avam qadınların istəyi, yaxud niyyəti ilə cadu eləyib Parisi dağıdır və bunun nəticəsində Parisdə inqilab baş verdiyi xəbərini alan m?syö Yordan Şahbaz bəyi öz? ilə aparmadan (qadınların niyyətinə uyğun olaraq) başılovlu Parisə yollanır. Əsərin irəli s?rd?y? problem ?zdədir. M?syö Yordan və onun simasında şəhri-Paris elmi, inkişafı təmsil edir, onun əksi olan Dərviş isə x?rafatı və ?eriliyi. Bizim cəmiyyət birinci yolu tutub inkişaf etmək əvəzinə, ikincisinə ?st?nl?k verir və inkişafdan qalır. M?asirləşmək, yəni maariflənmək və inkişaf etmək, o zaman qərbləşmək, bu??n?n dili ilə desək Qərbə inteqrasıya etmək demək idi. Bu da məlumdur və di?ər əsərlərdən daha çox məhz ?M?syö Yordan? komediyasında qərbləşmə ideyası qabarıq ifadə olunub. Bununla belə başqa bir x?susiyyəti də nəzərdən qaçırmamalıyıq. Pyesdə qəhrəmanlar, M?syö Yordandan başqa komik situasiyaya d?şm?rlər, onu özləri yaradırlar və nəticədən razıdırlar. Hətta məsələdən duyuq d?şən Şahbaz bəy heyfsilənmək əvəzinə nişanlısı ilə belə bir zarafat edir: ?...sən tək pərilər Padşahı Parisi yıxdırsa da halaldır?. Deməli belə çıxır ki, qəhrəmanlar, yəni xalq Mirzə Fətəlinin əleyhinədir. ?mumiyyətlə, əsər xoşbəxt sonluqla tamamlanır, ya bədbəxt sonluqla sualına birmənalı belə cavab vermək olar: Mirzə Fətəli və m?syö Yordan ?ç?n bədbəxt, b?t?n di?ər iştirakçılar ?ç?nsə xoşbəxt. Bəlkə pyesin əsas problemini bu qarşıdurmada axtarmaq lazımdır?
Onda ?əlin qısaca qeydlərlə pyesdəki m?əyyən dialoqlara və x?susi ilə də remarklara diqqət yetirək. Hadisələr bir ??ndə baş verir. Novruzdan bir ??n sonra. Yəni 1848-ci ilin mart ayının 22-si, ya da 23-də. İnqilab isə tarixdən bildiyimiz kimi fevral ayının 24-də baş verib. Məsafənin böy?kl?y?nə diqqət yetirin. O böy?kl?kdə hadisənin xəbəri yalnız bir aydan sonra ?əlib Qarabağa yetişir. Məsələ təkcə o dövrdə texnika və kommunikasiyanın hələ inkişaf etməməsindən ?etmir. Təbrizdə yerləşən in?ilis konsulu məxsusi olaraq m?syö Yordan ?ç?n bu naməni ?öndərib. Ə?ər botanik alim olmasaydı belə bir hadisənin ?mumiyyətlə baş verib verməməsi barədə bu yerlərin adamları heç xəbər belə tutmayacaqdılar. B?t?n siyasi, ictimai təlat?mlərdən uzaq, başqa mədəniyyətlərə qarışmadan və başqa mədəniyyətləri öz?nə qarışdırmadan firavan, öz həyat tərzi ilə yaşayacaqdılar. Ona ?örə də hadisələr onlar ?ç?n xoşbəxt sonluqla bitir.
Dərvişin əməli ilə bu əməlin xəbərinin bura yetişməsi bir anın içində baş verir. Elə fransızların bir filosofu öncə?örmə haqqında yazır ki, bizdən fərqli olaraq bəzi adamlar hadisələrin baş verdiyini daha tez ?ör?rlər. Məsələn, ?öy cisimləri arasında elə bir hadisə baş verib ki, onun təsiri, yaxud xəbəri bir xeyli m?ddətdən sonra ?əlib bizə, yer adamlarına çatacaq. Bunu astronom bilir və hadisə ilə onun arasındakı vaxt məsafəsini ixtisar edib öncə?örmələrini söyləyir.
Mən çox istərdim ki, fikirlərim qeyri-ciddi qəbul olunmasın. Dərviş Məstəli şah fırıldaqçıdır. Bunu öz?nün farsca köməkçisi söhbətdə açıq-aydın söyləyir. Amma Fransa İnqilabının Qarabağın Təklə-Muğanlı kəndində baş verən hadisələrlə nə dərəcədə əlaqəsi olmasını ?östərmək ?ç?n yenə əvvəldə toxunduğumuz mövzuya qayıtmaq istəyirəm. Cadu mərasimini yerinə yetirən dərviş Məstəli şahdır. Amma bu əməli öz niyyəti ilə bağlayan Fransaya getməyə hazırlaşan Şahbaz bəyin nişanlısı Şərəfnisə xanımdır. O öz? də, bundan duyuq d?şən onun nişanlısı da bu hadisənin, bu əməlin öz? tərəfdən edildiyini d?ş?n?r. Remarkalarda bir neçə dəfə m?syö Yordan xəbəri alandan sonra onun titrədiyi qeyd olunur.
Belə təsad?fdən heyrətə ?ələ dərviş Məstəli şah isə yun y?klərinin qoyulduğu k?ncdə, pərdənin arxasında ?izlənib. Titrəyən Şərəfnisənin ?öz? pərdənin ?zərindədir. Bəli, o virtual olaraq Parisi dağıdıb, Şərəfnisə. Ona Paris, Qərb lazım deyil. Ordan bəla ?özləyir. O, Parisin əxlaqını m?syö Yordanın ona verdiyi şəkillərdən virtual olaraq artıq bilir. Və buna virtual olaraq dağıdıcı əməl sifarişiylə cavab verir.
?Hekayəti-m?syö Yordan? komediyadır. Bizim epizodik fərziyyə şərhimiz də bu komediyanın ruhuna uyğun aparıldı. Heç nəyə, əsərin ideyası haqqında filoloyi nəticəyə iddia belə burda yoxdur və axtarmaq lazım deyil.
Amma sonda bir fərziyəm haqqında da, daha doğrusu assosiasiya haqqında danışmaq istəyirəm. 1988-ci ildə, Qarabağın Təklə-Muğanlı kəndində və Fransada baş verən hadisələrdən 150 il sonra Sovet İttifaqından olan akademik Aqanbekyan Parisdə ?Yumanite? qəzetinə m?sahibəsində Dağlıq Qarabağın Ermənistana aid olması ilə bağlı bir-iki fikir söyləmişdi. Nədənsə mən bunu da əməl adlandırmaq istərdim. Amma əməl adlandırmıram. Sadəcə ona ?örə ki, belə olanda ?ərək Aqanbekyanı ya dərviş Məstəli şahla, ya da saf niyyətlə əməl qoşulan Şərəfnisə ilə m?qayisə edək. M?qayisədə Aqanbekyan qalib çıxacaq. Ç?nki onun əməli daha dağıdıcı oldu.
