Bəlkə də d?nyanı yeknəsəklikdən xilas edən əsas cəhətlərdən biri dövrlər arasındakı fərqdir. Deyək ki, 150 ildən sonra bizim cəmiyyət necə olacaq? Buna cavab ?ç?n 150 il bundan əvvələ baxmaq və orda fərqi axtarmaq lazımdır. Ə?ər tapsaq onda qarşıdan ?ələn illərin də bu ??n?m?zdən fərqlənəcəyinə əmin ola bilərik. Deməli, ?hər şey necə var, elə də qalmayacaq? ?midilə yaşamağa dəyər.
   
   148 il bundan əvvəl, 1859-cu ildə Tiflisdə Azərbaycan dilində ?Təmsilati kapitan Mirzə Fətəli Axundzadə? adında kitab dərc olundu. Bu kitabın əsasını təşkil edən komediyalar 1850 - 1853-c? illərdə yazılıb. Kitab dərc olunana yaxın sonrakı 2-3 il ərzində yazılan ?M?rafiə vəkillərinin hekayəti? komediyası və ?Aldanmış kəvakib? hekayəsi də əlavə olaraq ?Təmsilat?a daxil edilmişdir. Onun m?xtəlif illərdə yazdığı şeirləri, kiçik həcmli ədəbi-tənqidi, ictimai-siyasi, sırf bioqrafik yönl? yazıları, çoxsaylı məktubları, əlifba layihələri, bir də əlbəttə ?Kəmal?ddövlə? traktatı ?Təmsilat?a qatışacağı olmadan tamamamilə başqa q?tbdə dayanıblar. Bunu nəzərə almaqla, x?susilə ?Səbuhi? təxəll?s? ilə yazdığı şeirləri kənarda saxlamaq şərtilə cəsarət edib belə bir çılpaq və son dərəcə m?bahisəli ifadəni işlətmək istəyirəm: Axundzadənin bədii irsi yalnız ?Təmsilat?a daxil olan əsərlərdən ibarətdir. Bu da bizə əsas verir ki, m?əyyən istisnalarla Axundzadə ədəbi irsinin, öz? də ?Azərbaycan realist ədəbiyyatı? adlanan böy?k bir tarixin əsasını qoyan bir irsin cəmi ?ç ilə yarandığı fikrinin ?zərində dayanaq.
   
   ?Səbuhi? elə həmin dövrdə əruz vəznində yazıb yaradan onlarla, y?zlərlə şairlərdən biridir. ?Kapitan Axundzadə? isə təkdir. Ta XIX əsrin sonuncu r?b?nə qədər Azərbaycanda onunla m?qayisəyə ?ələ biləcək ikinci ədib olmayacaq. Və bundan sonra ?ələnlər də bu və ya başqa şəkildə onun irsini davam etdirəcəklər.
   
   Bununla belə ?Təmsilat?ı Axundzadənin yaradıcılığında kiçik epizod hesab etməyə də bizə heç nə mane olmur. O, 67 il hadisələrlə zən?in bir öm?r yaşayıb. Çox ?əzib, çox ?ör?b. Yuxarıda ?östərdiyimiz fərq naminə deməliyik ki, o vaxtın ?əzməyi indinin ?əzməyi ilə eyni deyil. Bir mahaldan başqa mahala ?etmək az qala ?Odisseyaya? çevrilirdi, az qala b?töv epopeyanın içindən keçib ?etmiş olurdun. Bu ??n bir qitədən başqa bir qitəyə, uzaq ölkələrdə yerləşən şəhərlərə hətta ilk dəfə ?edəndə belə yeni heç nə ?örm?r?k. Ç?nki bu şəhər haqqında artıq ora edənə qədər hər c?r informasiyamız olur. Bu şəhərə ilk dəfə qədəm qoymazdan xeyli əvvəl biz onunla vizual şəkildə tanış oluruq. Bu istiqamətdə aparılan m?qayisə həmişə və hər bir mənada o dövr?n xeyrinə alınır. Axundzadənin ?əzib ?örd?klərindən savayı dəftərxana işləri ilə əlaqədar ədəbi əsərlər ?ç?n xammal olacaq istənilən sayda materiallar ?əlib əlinin altından ?əlib keçirdi. Bura daxildir şikayətlər, təkliflər, donoslar, ?izli məktublar, əmrlər,fərmanlarg Bu yazı-pozularda Şərqlə Qərb ?ör?ş?rd?. Bəlkə də toqquşurdu demək daha d?z??n olar. Birincisi zəif, ikincisi təpədən dırnağa kimi silahlı. Hər mənada, həm hərbi, şəm də ideoloci. Qısa m?ddət ərzində yazdığı komediyalarında Axundzadə artıq s?but edə bilmişdi ki, bu materiallardan məharətlə istifadə etməyi bacarır. O, bir çox məşhur, artıq dərsliyə çevrilən məktublarında dramatur?iyanın qanunlarını qələm dostlarına izah edir, öz nəzəriyyəsini yaradırdı.
   
   Buna baxmayaraq dramatur?iya onun həyatının əsas işinə çevrilmədi. Əbd?rrəhimbəy Haqverdiyev bunu kapitan Axundzadənin Peterburqdan, yəni Avropa mədəniyyətindən uzaq bir yerdə Qafqaz canişini və onun ətrafının darıxmamaqdan ötr? sifariş verdiyi teatr tədbirləri layihəsinə qatılması kimi izah edir. Bununla da Haqverdiyev öz? də bilmədən, yaxud bilərəkdən, Axundzadənin teatral əsərlərini onun məmur karyerasına əlavə kimi qiymətləndirir. Bu təcr?bə Qriboyedovdan başlamış Bestucev-Marlinski, Xanıkov, Adolf Berceyə qədər di?ər çar məmurları tərəfindən də həyata keçirilirdi.
   
   Axundzadə öz? isə kitaba məşhur ?iriş söz?ndə bildirir ki, bu əsərləri yazmaqda məqsədi xalqı teatr və dram sənəti ilə tanış etməkdən ibarət olub. Burda söhbət birbaşa olaraq maariflənmədən ?edir. Hələ uzun m?ddət modernləşmə, yəni qərbləşmə, yaxud avropalaşma Azərbaycanda ?maarifçilik? adlanacaq.
   
   Bəs onda əvvəldə dediyimimiz fərqi ?Təmsilat?la bağlı harda axtarmalıyıq? Yəqin ki, ədəbi materialın öz?ndə. Onun həyatla bağlılığında. M?asirlərinin və tədqiqatçıların dediyinə ?örə Axundzadənin komediyalarındakı tipacların hamısının həyatda əsli olması barədə sənədlər var. Dramaturq sadəcə olaraq onları və onların peşəsini, bu peşəyə cavab verən və həmçinin onun əksinə ?edən əməllərini ??l?nc hala salaraq ?eniş tiraja çıxarıb.
   
   ?Hekayəti Molla İbrahimxəlil kimya?ər?. Molla İbrahimxəlil pyesdə bilavasitə öz peşəsinə cavab verən işlə məşğuldur. Əsrlər boyu Əlkimya elminin məqsədi ?eliksir? və ya burda deyilən kimi ?iksir? adlı sirli mayenin köməkliyi ilə dəmiri ??m?şə, yaxud da ??m?ş? qızıla çevirməkdən ibarət olub.
   
   K.Q. Yunqa ?örə Əlkimyanın ən böy?k xidməti insanın təhtəlş?uruna yol açmasıdır. Necə ki, yuxu bizim ş?urumuzun qaranlıq tərəflərindən rəmzlər, insan surətləri və işarələrlə bəhs edir, eləcə də bu elm d?nyanın bizə məlum olmayan, yaxud unudulub yoxa çıxan d?z?m?nə doğru istiqamət ?öt?r?r. İksir vasitəsilə misin ??m?şə çevrilməsi seansı zamanı iştirakçı öz? kənar, soyuqqanlı m?şahidəçi kimi qalmamalıdır. Söhbət bu məqamlarda keçirilən psixoloci yaşantılardan, ruha qapılmadan ?edir. Bir filmdə s?rc?n?n maşını saxlayıb dediyi sözlər yadıma d?ş?r: ?Biz çox s?rətlə ?edirik, ruhumuz bizə ?əlib çata bilmir. Odur ki, ?özləyək ruhumuz, ?əlib bizə çatandan sonra yolumuzu davam edərik.? Əslində həmin seans da filmdəki dayanacaq rolunu oynayır. Biz çox s?ətlə ?edirik. Ruhumuz ?əlib bizə çata bilmir. Biz öz?m?zə qapılmanın, heç olmasa Əlkimya seansında, nə demək olduğunu tamam unutmuşuq. Biz bu d?nya ilə d?z??n rəftardan uzaqlaşmışıq. Hər şeyə mənfəətdən, maddi maraq və rahatlıq yaratmaq prinsipindən yanaşırıq. Mə?ər əsərdə bunun naminə nuxalılar kimya?ərin yanına ?əlmirlər? Bəli məhz bu məqsədə ?örə ?əliblər. Amma ?əlin hələlik bu seansın öz? barədə danışaq, sonra maddi maraq prinsipinin əsərdə necə əks olunduğuna diqqət yetirərik.
   
    Əsərdə isə bu seans-hadisə tərsinə çevrilib, m?əllif tərəfindən məzhəkəyə döndərilib. ?z? də bədii baxımdan çox uğurlu. İstənilən komik situasiya və komik effekt alınıb. Bununla belə bu bizə kimya?ərin fıvrıldaqçı olduğundan başqa heç nə demir. Bu tamaşadır, Dərviş Abbasın və nuxalıların hər birirnin məcburən yadına salınan virtual meymun surətinin iştirakı ilə folklor-şoudur, vəssalam.
   
    O ki qaldı nuxalıların maddi maraq, varlanmaq istəyi ilə kimya?ərin yanına ?əlməsinə, bu pyesdə ilk baxışda ?ör?nd?y? kimi uğursuzluqla nəticələnmir. M?flisləşən həkim, zər?ər, tacir və başqaları borc mis pul ?öt?r?b onu dövr?yyəyə buraxırlar. Uğursuz şair Hacı Nuru onların qarşısını alıb fırıldağın qurbanı olmamağa çağırır. Burda biz daha bir Qərb aliminin adını çəkməli olacağıq. İqtisadçı alim Adam Smitin fikrinə ?örə insan maddi marağının, mənfəət ?öt?rmək istəyinin ardınca ?etməklə əslində möc?zəli şəkildə, ??özə?ör?nməz əl?in vasitəsilə həm öz?nə, həm də yaşadığı cəmiyyətə xeyir vermiş olur. ?Xalqın sərvəti? bu tərzdə yaranır. Pyesdə də Molla İbrahimxəlil nuxalılardan pulu alıb uğursuz seansdan otuz bir ??n sonra ?əlmələrini tələb edir. Bir aydan sonra nə olacaq, yenə meymun, ya başqa heyvandan istifadə olunacaq, onu demək m?mk?n deyil. Amma pullar dövr?yyəyə buraxıldı. ?Gözər?nməz əl? öz işinə başladı.
   
    Mən fərq sorağında pyesi təkrar m?taliə olaraq yada saldım. Sizə elə ?əlmir ki, oxşarlıq daha çox alındı. Nəyə oxşarlıq? Xalqın sərvəti barədə d?ş?n?n, ətrafınıza baxın, dəyişiklikləri nəzərə alın, onda ?örəcəksiniz ki, bu ??özə?ör?nməz əl? necə xar?qələr yaradır.
   
    İksir isə unudulub. Ruhumuza qapılma seansı ilə bir?ə yoxa çıxıb. Demə mənim axtardığım fərq də elə bu iksirin öz? imiş. Baxmayaraq ki, pyesdə əsas söhbət bundan ?edir, mətləb isə ayrıdır, ??özə??rməz əl?ə yönəlib.
   
    ?Hekayəti Molla İbrahixəlil kimya?ər? Axunzadənin ?Təmsilatı?nın birinci komediyasıdır.
   
   Hələ davamı var.