Bakı 17°C 
Bizim kndd bir kişi vardı, adına Gic Salman deyrdilr. Orta boylu, dolu kişiydi, qaşları, deysn, saç-saqqalından tez ağarmışdı. Üzünü gec-gec qırxardı. Yay-qış başında gzdirdiyi Stalin kepkası onun görkmin bir az ciddilik verrdi. İllah da üzünün tükünü qırxanda, el bil boy atardı. Olduğundan böyük görünrdi. Ağ, qalın qaşların altında qara gözlri bir az da itilşrdi, bir az da diqqtl trafına baxardi. Zabitli olardı bir-iki gün. Bu bir-iki günü adam istyirdi hsn desin ona, halaldı başında gzdirdiyin kepka sn. Amma, adına dymmk şrtiyl. Üzünü qırxdı ya qırxmadı, xeyri yox idi, kndd camaat onu bir adla çağırardı, Gic Salman. Layiq olduğu adı trsin çevirib bel çağırardılar onu. Hddn artıq hiylgr v çoxbilmiş adam idi. İti ağlı vardı. Çox az danışardı. Çtini onu dindirmydi, ağzını ki açdı, vssalam, ya illr uzunu uşaqların işldcyi xoruz ssi eşitmyn söyüş yaranardı, ya da aylarla dillrd gzn ltif.
Mn d el sözümü onun dastan-dastan söhbtlrinin içrisindn bir o qdr d mşhur olmayan ltifnin üstün gtirmk istyirm. Bir gün hmin bu Gic Salman bazara gedir. Bazardakılar uzaqdan onu görck öz aralarında pıçıldaşırlar ki, ?budur,Gic Salmandır glir?. O da bazara çatan kimi düz yolu qoyub başlayır adamların yer qoyub satdığı şeylrin üstü il getmy. Kimins qatığ şüşinin üstün çıxır, südqabısını aşırıb dağıdır, kimins qazını, toyuğunu, yumurtalarını tapdalayır. Xülas, qab-qacaq, şüş, toyuq, qaz, adam sslri qarışır bir-birin, bazarda bir mrk qopur ki, gl görsn. Əl-ayağa düşn, ortalıqda çaşıb qalan satıcılar axırı gücl onu, hl d öz işind, yıxıb dağıtmağında olan Gic Salman saxlayıb soruşurlar":: ?A kişi, bir dayan görk, sn neylyirsn?? O da cavab verir ki, ?özünüz deyirsiz gic, mn d giclyirm özümçün. Bs gicdn başqa n gözlyirsiz??
Karl Qüstav Yunq, analitik psixologiyanın banisi, deyirdi ki, hr bir insanın mli onu hat elyn başqa insanlar trfindn sanksiyalaşdırılır. Yni, vvlcdn icazli sayılır. Yni, bu ml, yaxşı-pisliyindn asılı olmayaraq, bu insanın vücuduna, bu vücudun tarixin, bu tarix bağlı olan irq, din, milliyyt, tayfaya, qrupa, nhayt xasiyytin, ?insan tipin? yaraşmalıdır, bütün bunlara yapışacağı olmalıdır. Yni, çmiyyt trfindn insana sahib olacağı ml gör vvlcdn mülliflik hüququ verilir. Mülliflik hüququ almadan hr hansı mlin sahibi olmaq niyytin düşn adam slind bütün cmiyyt qarşı çıxmış olur. Bizim kndd Gic Salman kimi. Ona bu adı vermişdilr, amma, mülliflik hüququnu yox. Bu ad altında onun sözü-söhbti dildn dil gzirdi, hr istdiyi kimi onun ltiflrini danışırdı v nhaytd bilmk olmurdu doğrudan bu sözlrin hamısını o kişi deyib, doğrudan da bu hadislr o kişinin başına glib yoxsa bunları bir-birin danışa-danışa adamlar özlri düzüb qoşublar.
El yuxarıdakı hvalat da bu qbildndir. Bel hüquqsuz mülliflri, şifahi xalq dbiyyatı qhrmanlarını Azrbaycanın hr bölgsind, hr kndind, müxtlif icma dairlrind tapmaq mümkündür v bununçun xüsusi axtarış da tlb olunmur. Kimdn soruşsan deyck, ?h, bizd d bel bir adam var idi?. Onların çoxusu artıq o dünyadadır. Bu dünyada qalanlar birdn Salman kişi kimi durub adına layiq mülliflik hüququnu tlb etslr deycklr, ?a kişi, ağlını başına yığ, biz sninl zarafat edirik, bir sözdü dedik, sns bunu ciddi qbul edirsn?. ?Biz?, yni söhbt, şifahi dbiyyatının mülliflri. Yni, hüquqi mülliflr. Gl indi bu hüquqi mülliflrin söz-söhbtini yığışdır, sonra da görk adı hallanan o müllifin özündn sr lamt qalacaq ya yox? Əlbtt ki, yox. Əsil müllif xalqdır. Ayrı-ayrı frdlr yox.
Biz hl d nny sadiq qalıb mühüm shv yol vermkd davam edirik. Biz ?müllif? sözünü latın dilind yaradıcı mnasını vern ?avtor? ifadsinin trcümsi kimi işldirik. Əslind, ?müllif? yazan, yazar, yazıçı sözlrinin sinonimidir. Yni, dini mzmunundan ayrılmış ?mirz? sözün yaxındır. ?Avtor? is yaradan sözün yaxındır. Amma, bu sözü bizim mdniyytimizd hr hansı bir adama aid etmk n azı günah sayılar. Müllif, sadc olaraq, Yaradanın adıyla nyis qlm ala bilr. Müllif özün txllüs seçib yazdığı srin qhrmanı kimi çıxış edr v bununla özünü ölümdn xilas ed bilr. Mişel Fukonun misal gtirdiyi ?Min bir gec nağılları? srinin qhrmanı (yaxud müllifi) Şhrizad kimi.
Nağılı danışmaqla Şhrizad onu gözlyn ölümü txir salır. Bir çox aşıqların şerlrini qlm alan mülliflr ölüb, biz onları tanımırıq. Amma,qhrmanı tanıyırıq, onu müllif güman edirik. Yni, frd, real şxs. Msl d ondadır ki, bu real tarixi şxslr yen d biz öz srlrindn deyil, onlar haqqında rvaytlrdn, gerçkliyi böyük şübh altında olan hvalatlardan mlumdur.
Hr halda diqqt qhrmana yönlir, müllif yox. El bizim diqqtimizi bu istiqamt yönldn d müllifin özüdür. Qhrman srdki hqiqtin daşıyıcısı olmaq üçün yecan vasitdir. Çünki hqiqt ondan glir. V bunun üçün mütlq deyil ki, qhrman müsbt xarakter malik olsun, müllif trfindn rğbtl tsvir olunsun. Yaxud müllifin mövqeyini, ictimai baxışlarını, hyata münasibtini sslndirsin, Qhrman ks trfdn d bu hqiqtin tsdiqin xidmt göstr bilr. ?Ölülr? pyesind bunu Şeyx Nsrullah yerin yetirir, İscndr yox. Ölüdiriltm oyununun müllifi Şeyx Nsrulladır. Dsmal oyununun qhrmanı Yaqodur, Otello yox. Bunun ksin olaraq, Siçan tlsinin müllfi Hamletin özüdür. Hamlet tkc srin fabulasını mümkün edn hadisninin müllifi olmaqla kifaytlnmyir, o, öz facisini yaşayır. El buna gör deyilir ki, Şekspirin bütün srlrini onun qhrmanlarından yalnız Hamlet yaza bilrdi. Jil Delöz is deyir Marks öz srini ?Proletar?, Dostoyevski ?İdiot?, Platon ?Sokrat? imzasıyla da nşr etdir bilrdi.
Yeri glmişkn ?müllif? nyis yazılı şkild trtib elyn adama deyirlr. Buna sonradan sr deycklr. Yox, gr ?sr? demycklrs, onda onu yazıb trtib elyn adamın da adı ?müllif ? yox, ?kargüzar? olacaq, yaxud da ?mirz?. bizim mdniyytimizd, dbiyyat tariximizd ?mirz? sözü çox böyük şxslrin adları qarşısında dayanıb, el buna gör d onu ?müllif? sözü il eynilşdirmk imkanı yaranır. Blk d bu söz müllifdn d geniş tutuma malikdir. Əks tqdird, Avropa tfkkürlü mülliflr savadsız adamların işin kara glib onlar üçün mktub yazan, snd trtib elyn kargüzarların da qazana bilcyi ?mirz? titulunu ön çkib öz adlarının qarşısında yazmazdılar. Söhbt bu sözün dini-etimoloji mnasından, onun hzrt Əliyl bağlı olmasından getmir. Söhbt müllifdn daha real statusa malik, daha real funksiya daşıyan peşdn gedir.
XIX srin sonlarına qdr bizim şüurumuzda hl ?müllif? anlayışı yox idi. Car Rusiyasının yerli mmur-senzor rejiminin özü d slind hm müllif dbiyyatının yaranmasını txrib etmy, hm d onun inkişafına tsir göstrmy xidmt göstrirdi. Mqsd nnvi, İslam ayinlrin saslanan cmiyyt müasirlik gtirmkdi. Müasirlik, yni köhndn frqli. V bu frq köhny, vrdiş olunana tamamil yad mdniyytin bura gtirilmsini nzrd tuturdu. Bir trfdn. Digr trfdn is bununla cmiyyti idar etmk üçün müllif kimi n güclü, klassik vasitlrdn birini iş salmaq mqsdi qarşıya qoyulmuşdu. Demli, yad mdniyytl brabr yad anlayışlar da bura glmkd idi. Onlardan biri d tamamil yeni mnada qavranılan ?müllif? anlayışı oldu.
Xalqın özü yalnız o zaman müllif olur ki, onun qhrmanları var. Əvvld gtirdiyim misala uyğun olaraq Gic Salman yox, Koroğlu dirilib glsydi yen ona mülliflik hüququnu heç kim vermyckdi. Çünki, müllif xalqdır. Yunan facisind qhrmanların başına glnlr hm tamaşa edn, hmd onları nql edn xor da xalqdır. Amma qhrman olmayanda n xordan, müllifdn, n d xalqdan söhbt ged bilmz.
Bu gün kapital vasitsiyl bütün bu tsvvürlr qarşı müharib aparılır. Bu gün lokal özünmxsusluğun, milli identifikasiyalanın hyat trzindn, tsvvürlrdn, yaddaşlardan silinib yox edilmsi uğrunda qlobal tdbirlr hyata keçirilir. Özü d çox böyük uğurla!!!
Mn d el sözümü onun dastan-dastan söhbtlrinin içrisindn bir o qdr d mşhur olmayan ltifnin üstün gtirmk istyirm. Bir gün hmin bu Gic Salman bazara gedir. Bazardakılar uzaqdan onu görck öz aralarında pıçıldaşırlar ki, ?budur,Gic Salmandır glir?. O da bazara çatan kimi düz yolu qoyub başlayır adamların yer qoyub satdığı şeylrin üstü il getmy. Kimins qatığ şüşinin üstün çıxır, südqabısını aşırıb dağıdır, kimins qazını, toyuğunu, yumurtalarını tapdalayır. Xülas, qab-qacaq, şüş, toyuq, qaz, adam sslri qarışır bir-birin, bazarda bir mrk qopur ki, gl görsn. Əl-ayağa düşn, ortalıqda çaşıb qalan satıcılar axırı gücl onu, hl d öz işind, yıxıb dağıtmağında olan Gic Salman saxlayıb soruşurlar":: ?A kişi, bir dayan görk, sn neylyirsn?? O da cavab verir ki, ?özünüz deyirsiz gic, mn d giclyirm özümçün. Bs gicdn başqa n gözlyirsiz??
Karl Qüstav Yunq, analitik psixologiyanın banisi, deyirdi ki, hr bir insanın mli onu hat elyn başqa insanlar trfindn sanksiyalaşdırılır. Yni, vvlcdn icazli sayılır. Yni, bu ml, yaxşı-pisliyindn asılı olmayaraq, bu insanın vücuduna, bu vücudun tarixin, bu tarix bağlı olan irq, din, milliyyt, tayfaya, qrupa, nhayt xasiyytin, ?insan tipin? yaraşmalıdır, bütün bunlara yapışacağı olmalıdır. Yni, çmiyyt trfindn insana sahib olacağı ml gör vvlcdn mülliflik hüququ verilir. Mülliflik hüququ almadan hr hansı mlin sahibi olmaq niyytin düşn adam slind bütün cmiyyt qarşı çıxmış olur. Bizim kndd Gic Salman kimi. Ona bu adı vermişdilr, amma, mülliflik hüququnu yox. Bu ad altında onun sözü-söhbti dildn dil gzirdi, hr istdiyi kimi onun ltiflrini danışırdı v nhaytd bilmk olmurdu doğrudan bu sözlrin hamısını o kişi deyib, doğrudan da bu hadislr o kişinin başına glib yoxsa bunları bir-birin danışa-danışa adamlar özlri düzüb qoşublar.
El yuxarıdakı hvalat da bu qbildndir. Bel hüquqsuz mülliflri, şifahi xalq dbiyyatı qhrmanlarını Azrbaycanın hr bölgsind, hr kndind, müxtlif icma dairlrind tapmaq mümkündür v bununçun xüsusi axtarış da tlb olunmur. Kimdn soruşsan deyck, ?h, bizd d bel bir adam var idi?. Onların çoxusu artıq o dünyadadır. Bu dünyada qalanlar birdn Salman kişi kimi durub adına layiq mülliflik hüququnu tlb etslr deycklr, ?a kişi, ağlını başına yığ, biz sninl zarafat edirik, bir sözdü dedik, sns bunu ciddi qbul edirsn?. ?Biz?, yni söhbt, şifahi dbiyyatının mülliflri. Yni, hüquqi mülliflr. Gl indi bu hüquqi mülliflrin söz-söhbtini yığışdır, sonra da görk adı hallanan o müllifin özündn sr lamt qalacaq ya yox? Əlbtt ki, yox. Əsil müllif xalqdır. Ayrı-ayrı frdlr yox.
Biz hl d nny sadiq qalıb mühüm shv yol vermkd davam edirik. Biz ?müllif? sözünü latın dilind yaradıcı mnasını vern ?avtor? ifadsinin trcümsi kimi işldirik. Əslind, ?müllif? yazan, yazar, yazıçı sözlrinin sinonimidir. Yni, dini mzmunundan ayrılmış ?mirz? sözün yaxındır. ?Avtor? is yaradan sözün yaxındır. Amma, bu sözü bizim mdniyytimizd hr hansı bir adama aid etmk n azı günah sayılar. Müllif, sadc olaraq, Yaradanın adıyla nyis qlm ala bilr. Müllif özün txllüs seçib yazdığı srin qhrmanı kimi çıxış edr v bununla özünü ölümdn xilas ed bilr. Mişel Fukonun misal gtirdiyi ?Min bir gec nağılları? srinin qhrmanı (yaxud müllifi) Şhrizad kimi.
Nağılı danışmaqla Şhrizad onu gözlyn ölümü txir salır. Bir çox aşıqların şerlrini qlm alan mülliflr ölüb, biz onları tanımırıq. Amma,qhrmanı tanıyırıq, onu müllif güman edirik. Yni, frd, real şxs. Msl d ondadır ki, bu real tarixi şxslr yen d biz öz srlrindn deyil, onlar haqqında rvaytlrdn, gerçkliyi böyük şübh altında olan hvalatlardan mlumdur.
Hr halda diqqt qhrmana yönlir, müllif yox. El bizim diqqtimizi bu istiqamt yönldn d müllifin özüdür. Qhrman srdki hqiqtin daşıyıcısı olmaq üçün yecan vasitdir. Çünki hqiqt ondan glir. V bunun üçün mütlq deyil ki, qhrman müsbt xarakter malik olsun, müllif trfindn rğbtl tsvir olunsun. Yaxud müllifin mövqeyini, ictimai baxışlarını, hyata münasibtini sslndirsin, Qhrman ks trfdn d bu hqiqtin tsdiqin xidmt göstr bilr. ?Ölülr? pyesind bunu Şeyx Nsrullah yerin yetirir, İscndr yox. Ölüdiriltm oyununun müllifi Şeyx Nsrulladır. Dsmal oyununun qhrmanı Yaqodur, Otello yox. Bunun ksin olaraq, Siçan tlsinin müllfi Hamletin özüdür. Hamlet tkc srin fabulasını mümkün edn hadisninin müllifi olmaqla kifaytlnmyir, o, öz facisini yaşayır. El buna gör deyilir ki, Şekspirin bütün srlrini onun qhrmanlarından yalnız Hamlet yaza bilrdi. Jil Delöz is deyir Marks öz srini ?Proletar?, Dostoyevski ?İdiot?, Platon ?Sokrat? imzasıyla da nşr etdir bilrdi.
Yeri glmişkn ?müllif? nyis yazılı şkild trtib elyn adama deyirlr. Buna sonradan sr deycklr. Yox, gr ?sr? demycklrs, onda onu yazıb trtib elyn adamın da adı ?müllif ? yox, ?kargüzar? olacaq, yaxud da ?mirz?. bizim mdniyytimizd, dbiyyat tariximizd ?mirz? sözü çox böyük şxslrin adları qarşısında dayanıb, el buna gör d onu ?müllif? sözü il eynilşdirmk imkanı yaranır. Blk d bu söz müllifdn d geniş tutuma malikdir. Əks tqdird, Avropa tfkkürlü mülliflr savadsız adamların işin kara glib onlar üçün mktub yazan, snd trtib elyn kargüzarların da qazana bilcyi ?mirz? titulunu ön çkib öz adlarının qarşısında yazmazdılar. Söhbt bu sözün dini-etimoloji mnasından, onun hzrt Əliyl bağlı olmasından getmir. Söhbt müllifdn daha real statusa malik, daha real funksiya daşıyan peşdn gedir.
XIX srin sonlarına qdr bizim şüurumuzda hl ?müllif? anlayışı yox idi. Car Rusiyasının yerli mmur-senzor rejiminin özü d slind hm müllif dbiyyatının yaranmasını txrib etmy, hm d onun inkişafına tsir göstrmy xidmt göstrirdi. Mqsd nnvi, İslam ayinlrin saslanan cmiyyt müasirlik gtirmkdi. Müasirlik, yni köhndn frqli. V bu frq köhny, vrdiş olunana tamamil yad mdniyytin bura gtirilmsini nzrd tuturdu. Bir trfdn. Digr trfdn is bununla cmiyyti idar etmk üçün müllif kimi n güclü, klassik vasitlrdn birini iş salmaq mqsdi qarşıya qoyulmuşdu. Demli, yad mdniyytl brabr yad anlayışlar da bura glmkd idi. Onlardan biri d tamamil yeni mnada qavranılan ?müllif? anlayışı oldu.
Xalqın özü yalnız o zaman müllif olur ki, onun qhrmanları var. Əvvld gtirdiyim misala uyğun olaraq Gic Salman yox, Koroğlu dirilib glsydi yen ona mülliflik hüququnu heç kim vermyckdi. Çünki, müllif xalqdır. Yunan facisind qhrmanların başına glnlr hm tamaşa edn, hmd onları nql edn xor da xalqdır. Amma qhrman olmayanda n xordan, müllifdn, n d xalqdan söhbt ged bilmz.
Bu gün kapital vasitsiyl bütün bu tsvvürlr qarşı müharib aparılır. Bu gün lokal özünmxsusluğun, milli identifikasiyalanın hyat trzindn, tsvvürlrdn, yaddaşlardan silinib yox edilmsi uğrunda qlobal tdbirlr hyata keçirilir. Özü d çox böyük uğurla!!!
