"Sionizm" ideologiyası haqqında indiki orta yaşlı Azrbaycan halisi sasn XX srin 40 - 80 - ci illrd tanış olmuşlar. Bu dövrd İsrail dövltinin yaranması, İsrail - Ərb mühariblri v bu mühariblrd SSRİ - nin işğala mruz qalmış Flstin rbdlrini müdafi etmsi hali arasında sionizm qarşı bir nifrt hissi yaratmışdır.
   
   SSRİ - d XX srin 50 - 80 - ci illrind İsrail dövltinin apardığı işğalçı siyast v bu siyastin sas ideologiyası olan "Sionizm" leyhin çoxlü sayda kimtab v mqallr nşr olunmuşdur. O dövrd sovet dövltinin siyastin uyğun olaraq "Bilik" cmiyyti xtti il tbliğat üçün bu mövzuda kitabçalar nşr olunur, bütün mütffiq respublikalarda, o cümldn Azrbaycan razisind d yayılırdı. SSRİ dağıldıqdan sonra bu mövzu bir qdr unuduldu. Lakin sonradan İsrailin Yaxın Şrqd Fşlstin xalqına v qonşu rb dövltlrin qarşı düşmnçilik siyastini davam etdirmsi tdqiqatiçıları yenidn bu mövzuya qayıtmağa vadar etdi.
   
   Bu yaxınlarda Bakıdakı Yhudi evind Azrbaycan yhudi veteranları şurasının üzvlri üçün tarixçi Moşe Bekkerin sionizmin tarixin aid mühazir oxuması v bu bard KİV - d mlumatın verilmsi hali trfindn bir mnalı qarşılanmamışdır. Çünki yaxın zamanlara qdr düşmn ideologiya kimi tqdim olunmuş sionizmin Azrbaycanın paytaxtında tbliğ olunması onlar üçün anlaşılmaz idi.
   
   Bakıda keçirilmiş tdbird mruzçi sionizmin yaranması tarixindn danışaraq qeyd etmişdir ki, sionizm Moisey Gessin 1875 - ci ild "Yeruslim" kitabının nşr olunması il meydana çıxmışdır. O, 2 min il rzind yhudilrin dünyaya yayılması v mskunlaşdıqları dövltlrd yerli hali il qaynayıb - qarışmamasını, öz adt - nnlrini, mdniyytlrini, dinlrini qoruyub saxlamasını müsbt qiymtlndirmiş, yhudilrin başqa millt v xalqlardan frqli keyfiyytlr malik olduqlarını xüsusi vurğulamışdır. O, qeyd etmişdir ki, yhudi dövlti yaradılması ideyası sionizmin sasını tşkil edir. Mruzçi sionizmin nzriyyçilri olan Lev Pinski, Teodor Gerles, Birnaum haqqında da traflı mlumat vermişdir.
   
   Bu cür mühazitrlrin tşkili sübut edir ki, son vaxtlar keçmiş sovet respublikalarında, o cümldn Azrbaycanda sionizmin tbliğatı genişlnmkddir. Mhz bunun ks reaksiya kimi bu respublikalarda sionizmin leyhin yazılan kitab v mqallrin d sayı son zamanlar artmağa başlamışdır. Msln, Rusiyada vvlki illrd olduğu kimi son dövrlrd d sionizmin tnqidin hsr olunmuş çoxlu sayda kitab v mqallr nşr olunmuşdur. Onların içrisind A. Sveşnikov v D. Suxorukovun "Patriot" nşriyatı trfindn nşr olunmuş "Sionizm" kitabı diqqti clb edir. Bs sionizm nec yaranmışdır v onun sil mahiyyti ndir?
   
   Bu suallara cavab vermk üçün fikrimizc birinci növbd sionizmin mahiyytinin arşdırılmasına ehtiyac var.
   
   "Sionizmin" sil mahiyyti dünyada yaşayan bütün yhudilrin Flstin razisind olan Sion dağının tklrin qayıtmağı tbliğ etmkdn ibartdir. Bu doktirina 2500 il bundan vvl iudey tayfaları trfindn yaradılmışdır. Bu doktirinanın sas formulu aşağıdakı kimidir"::
   
   - Yhudilr - allah trfindn seçilmiş xalqdır;
   
   - Onlar başqa xalqlardan üstündürlr;
   
   - Yhudilr dünyanı idar etmy haqqı çatır v bunu etmy borcludurlar
   
   Bu ideyanı sas götürn yhudi ideoloqları sionizmin aşağıdakı üç növünü yaratmışlar"::
   
   1. Dini sionizm;
   
   2. Köçürm sionizmi;
   
   3. Siyasi sionizm
   
   Sionizmin bu üç növü müxtlif vaxtlarda meydana çıxmış v qarşısına müxtlif mqsdlr qoymuşdur. Lakin bunların bir ümumit chti var ki, bu da yhudi dövlti yaratmaqdan ibart olmuşdur. Sionizmin bu üç növü arasında mqsd çatmağın yolları ild bağlı fikir ayrılığı olmasına baxmayraq tarixin müyyn dövrlrind İsrail dövltini yaratmaq üçün bir araya gl bilmişlr.
   
   Dini sionizmin nzriyyçilri 1850 - ci ild bel bir fikir irli sürmüşlr ki, yhudilr Sion dağlarının tklrin, yni Flstin qayıtması Xilaskarın glişini gözlmdn onların özlri trfindn hyata keçirilmlidir.
   
   Köçürm sionizmi 1880 - ci ild meydana glmiş v onun sasını " tarixi vtnd milli dirçliş" ideyası tşkil edir. Bu ideyanın sası Flstini işğal etmk yolu il yhudi xalqını canlandırmaqdan ibartdir. Bu ideyanın mülliflri bel tbliğat aparırlar ki, yhudi millti yalnız öz köklri il bağlı olduğu tarixi vtnlrind inkişaf ed bilrlr.
   
   Siyasi sionizm konsepsiyası 1896 - cı ild Teodor Gerslin "Yhudilrin dövlti" sri il qoyulmuşdur. Qels siyasi sionizmin banisi hesab olunsa da ondan qabaq da yhudi dövlti haqqında fikir söylmiş şxslr olmuşdur. Msln, Moisey Gessin 1860 - cı ild nşr olunmuş "Roma v Yeruslim", İ.L. Pinskerin 1882 - cı ild nşr olunmuş "Avtoemanisipasiya" srlrind d yhudi dövlti haqqında fikirlr irli sürmüşdür. Lakin Gelsin sas xidmti sionist hrkatının avropanın normal siyasi hrkatına çevirmsinddir ki, yalnız bu vziyytd qrb dünyası bu ideyanı qbul ed bilmişdir. Başqa sözl desk Gels sionizmin yaratmamışdır, o sionizm avropa donu geydirmişdir.
   
   Bu konspsiyanın sasını antisemitizmindn ziyyt çkn yhudilr hüquq chtdn qorunan bir sığınacaq yaratmaqdan ibart idi. Gersl üçün yhudi dövltinin yer kürsinin hansı razisind, Flstind, Argentinada v ya Uqandada yaradılmasının heç bir frqi yox idi. Onun sas mqsdi antisemitizm kimi başa düşüln "yhudi mslsini" hll etmkdn ibart idi. Gerlsin kitabı tam şkild "Yhudi dövlti müasir yhudi mslsinin hlli tcrübsi kimi" adlanır. Onun fikrinc yhudilrin dövlti olarsa onlar normal xalq olar v bununla da dünyada mövcud oldan yhudi problemi yox olub gedr. Maraqlı burasındandır ki, "İsrail dövlti" termini siyasi sionizmin mülliflri trfindn deyil, dini sionizmin ideoloqu olan ravvin A.İ. Kuk trfindn irli sürülüb. "İsrail dövlti" konsepsiyası is Gerslin irli sürdüyü "Yhudi dövlti" konsepsiyasından frqli olaraq yhudilr dünyanın hansısa istniln bir guşsind "sığınacaq axtarmaq" deyil, konkret razid, yni Flstin raz
   
   isind dövlt yaradılmasını nzrd tuturdu.
   
   Sionizmin cryanları arasında hazırda da fikir ayrılıqları mövcuddur. Əgr Siyasi sionizm trfdarları Tl - Əvivin thlüksizliyi üçün Yeruslim v Xevronu rblr verilmsinin trfdarıdırlarsa, digr iki cryanın trfdarları bunun leyhindirlr. Yhudi dövltinin srhdlri mslsind d d sionistlr arasında fikir ayrılığı var. Sionistlrin bir hisssi bütün Flstinin tarixi razisind yhudi dövltinin yaradılmasını istyirlrs, digrlri Flstinin onlara verilmiş hr hansı hiss il kifaytlnmyi tklif edirlr. Lakin yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, Ümumdünya sionist tşkilatı 1920 - ci ild tkc İordan çayının qrb v şrq hisslrini deyil, hmçinin Litani çayına qdr cnubi Livan razisinin d yhudi dövltin verilmsini iddia edirdi.
   
   Sionizm ideologiyası ikinci dünya müharibsindn sonra böyük dövltlrin diqqtini daha çox clb etmy başladı. ABŞ, Böyük Britaniya, SSRİ v s. dövltlr bu ideologiyadan öz dövlt maraqlarını Yaxın Şrqd tmin etmk üçün istifad etmk fikrin düşdülr v Flstin razisind "İsrail" dövltinin yaradılmasına xeyir - dua verdilr.
   
   1948 - ci ilin may ayında BMT - nin qrarı il Flstin razisind yhudi İsrail dövltinin yaradılması hazırki Yaxın Şrq böhranının sasını qoydu.
   
   Yaxın Şrqd hazırda vziyyt grgin olaraq qalır. ABŞ v digr ölklrd yaşayan flstinlilrin vziyytl tanış olmaq üçün ölky glmsin İsrail hökümti qadağa qoyub. Artıq amerika posportu daşıyan minlrl flstinliy viza verilmsindn imtina edib.
   
   İsraild emiqratsiya haqqında qanunun srtlşdirilmsi bard bir ildn artıqdır ki, işlr gedir. Bu ilin fevralında emiqratsiya siyasti üzr komitnin sdri "İsrail qarşı müharibni qızışdıran ölklrdn" İsrail glmk istynlr tam qadağa qoyulmasını tklif etmişdir. İsrail hökümtinin Flstin muxtariyytin qarşı sanksiyalar ttbiq etmsi, HƏMAS liderlrinin hrktin mhdudiyytlr qoyması, "Karni" v "Ərz" keçid mntqlrind yoxlamaları daha da srtlşdirmsi, Flstin administiratsiyasının kömrük v vergi glirlrini lindn alması vziyyti daha da grginlşdirmişdir. Bundan başqa İsrail beynlxalq tşkilatları flstinlilr maliyy yardımını dondurmağı tlb etmişdir. İsrailin baş naziri flstin xalqının seki yolu il formalaşdırdığı hökümti terrorçu adlandıraraq onunla hr hansı laq qurulmayacağını bildirmişdir. Hazırda mhz israil v onun himaydarlarının tlbi il beynlxalq tşkilatların Flstin adminstiratsiyasına maliyy yardımını dayandırması
   
   vziyyti daha da ağırlaşdırmışdır. Aylarla mk haqqı ala bilmyn halinin küçlr çıxıaraq etiraz aksiyaları keçirmsi Flstind siyasi böhranı daha da drinlşdirmişdir. Bel bir böhranlı vziyytin yaranmasında maraqlı olan qüvvlrin sas mqsdi xalq trfindn seçilmiş HƏMAS tşkilatı üzvlrinin istefasına nail olmaqdır.
   
   58 ildn artıqdır ki, Yaxın Şrq böhranı davam edir v ediln tşbbüslr baxmayaraq böhranı aradan qaldırmaq mümkün olmamışdır. Buradan bel ntic çıxarmaq olar ki, gr vvllr ediln tşbbüslr bir ntic vermmişs, demli tamamil yeni tşbbüslrin irli sürülmsin ehtiyac var. Bs Yaxın Şrqd yenidn kskinlşn ziddiyytlri nisbtn yumuşaltmaq üçün hansı yeni tşbbüslr irl sürmk olar?
   
   Fikrimizc bunun üçün BMT - nin Flstin torpaqlarında İsrail dövlti yaratmaq haqqında 1947 - ci ild çıxardığı qrarın n drcd daltli olmasına diqqt yetirilmsi vacibdir. Hmin qrarın hazırki dövrd lğv olunması real olmadığına gör onun flstinlilr aid hissinin tam hyata keçirilmsi vziyytin nibtn yumuşalmasına sbb ola bilr. BMT - nin qrarında Flstin rb dövltinin razisind iki dövltin - yhudi İsrail, rb Flstin dövltlrinin yaradılması nzrd tutulmuşdu. Lakin 1948 - ci mayında yaranmış İsrail, flstinlrin dövlt yaratmasına imkan vermmişdir. Bununla da Yaxın Şrq böhranı başlamışdır ki, hazıda da bu böhran davam etmkddir. Fikrimizc böhranın hlli üçün zorakılığa deyil, beynlxalq hüququn hamı trfindn qbul edilmiş prinsiplrin saslanmaq lazımdır. Bunun üçün "sionizm"in hazırki ideoloqları rblrin tarixi razilrin qarşı tcavüzkar siyast son qoymalı, dinc yanaşı yaşamaq prinsiplrin uyğun hrkt etmlidirlr. Əgr ABŞ
   
   başda olmaqla qrb ölklri öz himaylrin götürdüklri İsrail dövltini beynlxalq hüquqlara hörmtl yanaşmağa mcbur ed bilslr onda problemin hllind müsbt irllyişlr ld etmk mümkündür.