OXUYAN TƏBRİZ

Aşıq Cavan sarılmışdı sazına,
Toy qurmuşdu dünəninin yasına.
O, dərdini ya sındıra, ya sına;
Qəzəbi köklənib dağın-daşın da,
Təbriz ağlayırdı dağlar başında.

Heyrətindən donmuş idi Dəlidağ,
Nəfəs çəkib işqırırdı od-ocaq.
Göymü yeri, yermi göyü udacaq,
Buludlar üfüqdə əli qaşında...
Təbriz ağlayırdı dağlar başında.

Dəli mizrab "bəxti kəmi" oyadır,
Qəm heyrəti, heyrət qəmi oyadır,
Özü yatıb, bu aləmi oyadır --
Bir sayıl bəxti yox min bir yaşında,
Təbriz ağlayırdı dağlar başında.

Fəryadından qoyun-quzu duruxdu,
Ağlayan su, çağlayan su duruxdu.
Qara yelin sel umusu duruxdu,
Dərələr səngidi yaz yağışında,
Təbriz ağlayırdı dağlar başında.

Təbriz ağlayırdı - dedim...Nə dedim?!
Ağlayan bir sazın telinə dedim,
Sarı yamacların selinə dedim.
Ağlamaz söz yurdu dağlar başında,
Təbriz oxuyurdu dağlar başında!

Qarı nənə, nehrən dondu çatmada,
Gizli ahın fələklərə çatmada.
Həcər ana, Həcər ana, çat dada.
Təbriz ağlayırdı dağlar başında -
Təbriz oxuyurdu dağlar başında!

Ağlasa, ağlardı ildırım kimi,
Gurşad saçı yolan sıldırım kimi,
Qapıb şimşəkləri bir şırım kimi
Nəğmə toxuyurdu dağlar başında,
Təbriz oxuyurdu dağlar başında!

Ağlasa - ayaqda tüfəngə dönər,
Balası vurulmuş pələngə dönər.
Bir dərə ağızlı nəhəngə dönər,
Dumanlar yas qurdu dağlar başında,
Təbriz oxuyurdu dağlar başında!

Gərək dil susanda əllər danışa,
Əllər bağlananda dillər danışa
Elə danışalar, ellər danışa...
Dəli gülüşlərim ağlar başımda,
Təbriz oxuyurdu dağlar başında.
Şeirin mövzusu, yazılma səbəbi...

XX əsrin 60-cı illərindən başlayaraq ta ömrünün sonuna qədər Məmməd Araz yaradıcılığında Cənubi Azərbaycan, ikiyə bölünmüş bir xalqın dərdi, əzabı, iztirabları ən sıx və ardıcıl şəkildə müraciət edilmiş mövzulardandır. Şair Arazdan, Təbrizdən, Şəhriyardan, Xudafərin körpüsündən, sərhəd çəpərlərindən söz açmaqla Cənubi Azərbaycan mövzusunda bir çox əsərlər yaratmışdır. Ümumən götürsək, şairin birbaşa bu mövzuda yazdığı şeirlərin sayı 20-dən çoxdur. Təkcə ötən əsrin 60-cı illərində yazılmış şeirlərin adlarına nəzər yetirək: "Araz yadıma düşüb" (1960), Araz axır" poeması(1960), "Mən Araz şairiyəm" (1963), "Arazın işıqları" (1968), "Bu gecə yuxumda Arazı gördüm" (1968), "Yenə Arazı gördüm", "Araz üstə çinar gördüm" (1967), "Şəhriyar gəlmədi" (1967). Bunlardan başqa, şairin etirafına görə, mövzuları tükənəndə "Araz dərdinin qaysağını qopararaq", bağrının qanı ilə ayrı-ayrı əsərlərində də bu mövzuyla bağlı misralar yazmışdır.
İndi haqqında söhbət açacağımız "Oxuyan Təbriz" şeiri də M. Arazın Cənubi Azərbaycan mövzusunda yazılmış şeirləri silsiləsinə daxildir. Onu da yada salaq ki, ondan bir az əvvəl Cənublu ustad şairimiz Şəhriyarın Bakıya gəlişinə qoyulmuş yasağa qarşı M. Araz üsyan, qəzəb, nisgil dolu "Şəhriyar gəlmədi" adlı şeirini yazmışdı. "Oxuyan Təbriz" şeiri Məmməd Arazın Kəlbəcərdə Aşıq Hüseyn Cavanla görüşünün təəssüratları əsasında 1969-cu ildə qələmə alınmışdır. İstisuda istirahət zamanı Dəlidağda dumana düşən şair dostlarıyla yaylaqda çadır qurmuş Hüseyn Cavanın qonağı olur. Çadır-mağarda iki sənətkarın görüşünə xeyli adam toplanır. Yaxşısı budur ki, bu görüşün hansı ortamda, necə baş tutduğu, görüşün hansı ab-hava yaratdığı barədə orada olmuş şairin ömür-gün yoldaşı Gülxanım Fətəli qızını dinləyək: "Məmməd də onlara qarışıb döşəkçədə oturdu. Ləmpə işığında məclis başlandı. Sazın simləri dilləndi...Məmmədə baxdım, hər şeyi unutmuşdu. Onun üçün dünya bu anda ancaq sazın səsindən, aşığın oxumasından ibarət idi. Və dünyanın bütün ləzzətləri bu alaçığa "dolmuşdu"; gedəcəyimiz yolun xatalı olması da, qaranlığın düşməsini də - hamısını - hətta özünü belə unutmuşdu.
Aşıq hönkürürdü; uşaqlıq xatirələrini yaşadan dağı, dərəni, düzü yadına salıb sazı ilə birlikdə ağlayır, ağladırdı. Qatı duman da çisəyə çevrilib çadırın üstünə səpələnirdi. Arabir uğuldayan küləyin səsi də sazın fəryadını batıra bilmirdi. O gecəni təsvir etmək üçün yalnız həmin gecənin dinləyicisi olmaq gərəkdi. Aşıq Cavan sazını dilləndirdikcə, sazın tellərinə hər dəfə dəyən təzanədən alışdıqca, sanki Azərbaycanın Cənubu adlandırdığımız doğma yurd-yuvanın dağlarını, düzlərini qarış-qarış gəzirdik. Babəkin Bəzz qalası, Təbrizin ətrafındakı uca dağlar, baş-başa verən çinarlar, qədim qalacıqlar da Dəli dağın zirvəsinə boylanır, sanki aşığın yanıqlı səsini "eşidirdilər". Görəsən çadırda oturanlar belə adda bir məmləkəti itirdiklərini yada salırdılarmı?..
Büsbütün sehrlənmişdik...O gecədən ayrılmaq istəmirdim. Elə bilirdim ki, alaçıqdan çıxan kimi hər şeyi itirəcəyəm, bu düzənlikdə kimsəsiz qalacağam...
... Indən belə hələ bir neçə gün sanatoriyada da söhbətimiz o gecədən olacaqdı...
Və "Oxuyan Təbriz" şeri də elə o gecənin təsirindən yaranacaqdı. "
Şeir bir görüşdən doğan təəssüratlar əsasında yazılsa da, fərdi duyğuların və yaşantıların çərçivəsindən çıxaraq, ictimai məzmun qazanmışdır. İkiyə bölünmüş bir xalqın faciəsi, həsrəti bir aşığın ifasının işığında bütöv şəkildə ifadə edilə bilmişdir. Oxuyan aşıq Təbrizi, Təbriz isə bölünmüş vətənin və millətin rəmzinə çevrilir.
Məmməd Araz sehri ...şeirdə sənətkarlıq məsələləri.
"Oxuyan Təbriz" adından başlamış son misrasına qədər orijinal, təsirli bədii ifadə vasitələri ilə zəngindir. Əsər ilk misrasından oxucunu sehrinə salır: "Aşıq Cavan sarılmışdı sazına!" Misraya bədii güc verən "sarılmaq" sözüdür. Bu sözə şairin başqa bir şeirində də rast gəlirik: "Boğazına sarınan ilanı tumarladın". İkinci misalda "sarılmaq" sözünün "ilan" sözü ilə yanaşı işlənməsi bu hərəkətin bəd niyyətli olmasından xəbər verir. Birinci nümunədə isə "sarılmaq" həsrəti (illərin həsrətliləri bir-birinə sarılar!) ifadə edir. Şair "əlinə saz götürmüşdü", "sazını döşünə basmışdı" ifadələrini deyil, "sazına sarılmışdı" ifadəsini işlədir. Aşıqla sazın bir-birinə sarılması incə və mənalıdır. Burada başqa bir məna da boy göstərir. Dilimizdəki "silaha sarılmaq", "qələmə sarılmaq" ifadələrini də yada salsaq, aşığın sazını silaha çevirdiyi mənasını da düşünmək mümkündür. İkinci misra özündən əvvəlkində deyilmiş mənanı bədii məntiq baxımından tamamlayır: "Toy qurmuşdu dünəninin yasına!" Deməli, aşıq dünəninin yasına toy qurmaq üçün sazına sarılıb! Yasa toy qurmaq? Heyrətli deyilmi? Bu cür fikir kontrastı əhval-ruhiyyənin daha qüvvətli ifadəsinə xidmət etmişdir: aşığın dünəni o qədər matəmli, dərdli, hüznlüdür ki, (bəs necə, ona saz çalmağa, ana dilində danışmağa yasaq qoyublar) o günlərin acığına indi qonaqları, dostları üçün azad şəkildə çalır, oxuyur, dünənki dərdinə meydan oxuyur. Dərdi ilə bu vuruşda aşıq ya dərdini sındıracaq, ya da özü sınacaq! Aşığın bu qəzəbli döyüş havasına, hönkürtüsünə öz qəzəbi ilə dağ-daş da köklənib! Dağ-daş sərtliyi bu qəzəbin sərtliynə bri şahiddir! Şeirdəki dramatik vəziyyət getdikcə gərginliyini artırır.
Sonrakı bəndlərdə obrazlılıq, fikrin bədii ifadəsindəki ehtiras və enerji oxucunu öz cazibəsindən çıxmağa qoymur. "Heyrətindən donmuş idi Dəlidağ , Nəfəs çəkib işqırırdı od-ocaq", "Buludlar üfüqdə əli qaşında", "Qəzəbi köklənib dağın, daşın da", "Dumanlar yas qurdu dağlar başında" kimi çox saylı istiarələr (metaforalar) şair qüdrətinin aydın göstəriciləridir. Bildiyimiz kimi, istiarədə bir şeyin uyğun mənası və ya sifəti başqa bir şeyin üzərinə köçürülür. Coğrafi obyekt olaraq dağlar tərpənməzdir, donuqdur. Amma şair mənalandırmasında nə qədər gözəl mənzərə cızılıb: Donuq, tərpənməz Dəlidağ boşuna deyil, aşığın bu haylı-haraylı, qəzəbli döyüşünə məətəl qalıb, heyrətindən donub! Bu azmış kimi od-ocaq da nəfəsini içinə çəkib "işqırır". "İşqırır" sözü xalq dilindən götürülübdür. Ədəbi dilimizdə bu sözün qarşılığı "hıçqırmaq"dır (səsini içinə alaraq ağlamaq). İnsana məxsus bu hərəkətin od-ocaq üzərinə köçürülməsi poetik mənzərəni gözəl bir şəkildə tamamlayır. Hələ sonrakı misralara baxın! Bu qəzəbli döyüşdə Yerlə Göy tərəfə çevriliblər! Buludlar üfüqdə əli qaşında dayanıb göyünmü yeri, yerinmi göyü udacağını gözləyir. Bir dağ başında dayanıb, əlini qaşının üstündə kölgəlik edərək baxışlarını uzaq yollara dikən bir insan gözünüzün önünə gəldimi? Şair qüdrəti dağların başında yurd salan buludu beləcə canlı insana çevirə bilmişdir.
Üçüncü bənd bu misralarla başlayır: "Dəli mizrab bəxti kəmi oyadır, Qəm heyrəti, heyrət qəmi oyadır." "Dəli könül", "dəli sevda" ifadələrini çox eşitmişik. "Dəli mizrab" tamamilə yenidir. Sazın sinəsində, simlərin üzərində ildırım kimi sağa-sola hücum çəkən, ağlı başından çıxmış insan kimi irəli-geri vurnuxan mizrabı "dəli" sözü gözəl ifadə etmirmi? Bu dəliliyin, bu çırpınışın yaratdığı qəm heyrət oyadır, bu oyanmış heyrət özü də mürgüləyən qəmi oyadır. Yeri gəlmişkən deyək ki, şeirdə işlədilmiş "dəli mizrab","dəli gülüşlərim", "qara yel", "gürşad saç" və sair kimi bədii təyinlər (epitetlər) yerində işlədilməklə, yanaşı bədii fikirlərin daha da qüvvətli ifadəsinə xidmət etmişdir.
Sonrakı misra (Özü yatıb bu aləmi oyadır) klassikaya bağlılıq baxımından Füzuli babamızın misrası ilə nə qədər yaxından səsləşir: "Oyadar xəlqi əfğanım, qara bəxtim oyanmazmı?" "Ağlayan Təbriz" özü zülm, əsarət altında yuxulasa da, min illik tarixinə rəğmən sayılan, hörmət qoyulan bir bəxti olmasa da, bütün aləmi fəryadı, naləsi ilə ( aşığın çalğısı ilə) oyadır. Bu fəryaddan ora-bura qaçışan qoyun-quzu da, çağlayan sular da duruxur, dərələr yaz yağışında (aşığın göz yaşı tökməsi buluddan yağan yağışa bənzədilib) səngiyir. Lakin şair sanki özü-özünə etiraz edir, Təbrizin ağlamağı ilə barışa bilmir. O, söz yurdunun ağlamağını yox, nərə çəkib oxumağını, döyüşə səsləməsini istəyir. Və gözlənilməz gedişlə, yeni bir poetik meydan açır, tamam başqa bir əhval-ruhiyyə yaradır: Ağlamaz söz yurdu dağlar başında, Təbriz oxuyurdu dağlar başında! Misralar arasındakı bədii məntiq, bir-birindən gözəl bənzətmələr, istiarələr Təbrizin (aşığın) ağlamağı yox, məhz mübarizəyə səsləyən oxumağı barədə şairin qənaətinin təsdiqinə çevrilir. Şair bu fikirdədir ki, Təbriz "ağlasa ildırım kimi ağlayıb" yeri-göyü yandırmalıydı, sıldırım qayalar kimi gur saçlarını yolmalı idi. Amma aşıq şimşəkləri bir şırım-ip kimi qapıb (tutub, götürüb, alıb yox, məhz "qapıb") onlardan nəğmə toxuyur. Göylərin qüdrət rəmzi ildırımları ram edib ondan nəğmə toxuyan Təbriz ağlamamalı, məhz oxumalıdır! Əgər o ağlamış olsaydı, tətiyi çəkilməyə hazır-ayaqda olan tüfəngə dönərdi, ("ayaqda" olmaq həm tüfəngin atılmağa hazır olmasını bildirir, həm insanın ayıq-sayıqlığına, həm də hələ yıxılmadığına işarə edir), balası vurulmuş pələng kimi qəzəbli ilə yeri-göyü titrədərdi. Onu ağladanları udmaq üçün dərələr böyüklükdə ağzı olan nəhəngə dönərdi! Mübaliğənin miqyası və gözəlliyi yenidir, orijinaldır! Ağzı dərə boyda olan nəhəngin özü nə boyda olarmış? Bu nəhəngin qəzəbli ağlamağını təsəvvür edəndə adamı vahimə basır. Təbrizin dərdinə, aşığın hüznlü-hüznlü oxumasına hətta dumanlar da dövrə vurub yas tutmuşlar. Dumanların dağlar başında yas qurması onları nə qədər insaniləşdirir! M. Araz peyzajları, təbiət təsvirlərini simvollaşdırmaqda, fikrin dolğun istifadəsi üçün onlardan yararlanmaqda ustad bir sənətkardır.
Şeir sadə kəlmələrlə, bədii vasitələrdən uzaq ifadələrlə bitsə də, poetik gücü, fikri təsiri, səfərbəredici çağırış ruhu baxımından məntiqi sonluğuna çatdırılmışdır! Vətəninin azadlığı üçün insan əli ilə də, dili ilə də mübarizə aparmalı, xalqı qələbəyə səfərbər etməlidir!
Doqquz bəndlik şeir hər bəndi beş misradan ibarət olmaqla Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" şeirinin formasında yazılmışdır. Cənub mövzusunda yazılmış şeirdə bu formanın seçilməsi də təsadüfi sayılmamalıdır. Hər misranın on bir hecadan ibarət olması, hər bəndin sonunda misranın təkrarlanması ona mübarizlik, yüyrəklik tempi vermişdir. Şeirin birinci, ikinci və beşinci bəndləri istisna olmaqla, digər bəndlərdə qafiyələr rədifdən əvvəl işlənmişdir. İki halda şair cinaslara da əl atmışdır: yasına-ya sına; çatmada (nəhrənin asılması üçün istifadə olunan ağac mexanizm)-çatmada(yetişməkdə).
Qafiyələr yalnızca formanın tələbinə əməl etmək məqsədi ilə deyil, həm də məzmuna uyğun şəkildə seçilmişdir. Məsələn, yeddinci və səkkizinci bəndlərdəki fikirlərdə sərtlik, təlqinedici ruh, döyüşkən məzmun qabarıqdır. Bəndlərdəki ildırım-sıldırım-şırım; tüfəngə-pələngə-nəhəngə qafiyələri həmin fikirlərin məzmununa uyğun seçilmişdir. Şeirdəki qafiyələr bu və ya digər şəkildə oxucularla "köhnə tanış"lardır. Bu şeirdə 70-ci illərdən başlayaraq şairin yaradıcılığında özünü sıx şəkildə göstərən orijinal qulaq qafiyələrini görmürük. Lakin oxucu onların "köhnə"liyini hiss etmir, dəfələrlə işləndiyinin fərqinə belə varmır, şerin musiqisi, ritmi, ahəngi, məzmunu, obrazlar sistemi ilə yaxından səsləşən qafiyələr ona xüsusi bir gözəllik verir.
"Oxuyan Təbriz" istər məzmun, istərsə də sənətkarlıq baxımından M. Arazın Cənub mövzusunda yazmış olduğu şeirlərin ən parlaq nümənələrindəndir.

VURĞUN ƏYYUB
Xəzər Universitetinin "Azərbaycan
dili və ədəbiyyat" kafedrasının müdiri