Görkəmli alim, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru,
professor, respublika Dövlət Mükafatı laureatı, əməkdar elm xadimi, akademik Həsən
Məmmədbağır oğlu Abdullayevin doğum gününü respublikamızın elm ictimaiyyəti hər
il böyük təntənə ilə qeyd edir.
Həsən Abdullayev 1918-ci
il avqustun 20-də Naxçıvan Muxtar Respublikası, Culfa rayonunun Yaycı kəndində
anadan olub. Kənddə yeddillik məktəbi bitirdikdən sonra Ordubad Pedaqoji
Texnikumunun fizika fakültəsində təhsil alıb.
Kənd məktəbində fizika müəllimi işləyib. Bir müddətdən sonra xəyallarında
yaşatdığı arzularının reallığa çevrilməsi üçün Bakıya üz tutub, taleyini həmişəlik
fizika elminin inkişafına bağlayıb. İllər ötdükcə zəhməti və əzmkarlığı sayəsində
nəinki respublikamızda, keçmiş Sovetlər birliyində sayılıb-seçilən elm adamı
kimi tanınıb. Azərbaycanda müasir fizikanın, xüsusən yarımkeçiricilər fizikası
və texnikasının bünövrəsini yaratmaqla, bu elm sahəsinin başlıca istiqamətlərini
müəyyənləşdirib. Fundamental tədqiqatlarla zəngin bir məktəb formalaşdırıb.
Həsən Abdullayev 1970-1983-cü illərdə
Azərbaycan Elmlər Akademiyasının prezidenti olub. Akademiyanın işgüzar imicini
və elmi nüfuzunu artırmaqla, onun dövlətin iqtisadi inkişafına dəstəyini əsas
götürməklə bu elm ocağını dünyaya tanıdıb, Qərbin tətbiq-tədqiq üsulunu
ölkəmizdə tətbiq edib. Hər iki tərəfin elmi potensialını müqayisə etmək, əməkdaşların
beynəlxalq elmi jurnallarda məqalələrinin xarici dillərdə dərci və onların
sayının çoxaldılması üçün münbit şərait yaradıb. Akademiyanın fəlsəfə və
fiziologiya bölmələrini müstəqil instituta çevirib. Həmin elmi qurumların
yaradıcılıq coğrafiyası genişləndikcə burada yeni şöbələr və bölmələr
yaradılıb.
Həsən
Abdullayev AMEA-nın nəzdindəki
institutlarda fundamental tədqiqatların genişləndirilməsi, elmi nəticələrin nəzəri
cəhətdən yüksək səviyyədə işlənməsi, respublikanın təbii sərvətlərinin dərindən
öyrənilməsi və elmin iqtisadi səmərəsinin artırılmasına yönəldilən kompleks tədqiqatlara
üstünlük verib. Tədqiqatçıların xarici ölkələrdə keçirilən elmi
konfranslarda və simpoziumlarda, eləcə də tanınmış xarici ölkə alimlərinin
respublikamızda təşkil olunan
tədbirlərdə iştirakının yüksək səviyyədə təmininə şərait yaradıb. Xatırladaq
ki, H. Abdullayevin bu elm məbədinə rəhbərlik etdiyi 13 il ərzində qarşılıqlı
elmi əməkdaşlıq nəticəsində AMEA-nın elmi tədbirlərində 700-dən çox əcnəbi alim iştirak etmişdir.
13 mоnоqrafiyanın (bunlardan 2-si
ABŞ-da çap оlunub), 300-dən çоx elmi məqalənin və 50-dən artıq ixtiranın müəllifi
оlan Həsən müəllimin yarımkeçirici maddə və cihazların tədqiqi və tətbiqinə
dair dəyərli ixtiralarının bir qismi Rusiyada, ABŞ-da, Fransada patentə layiq
görülüb. Alimin rəhbərliyi və bilavastə iştirakı ilə selen, tellur kristalları,
оnların mürəkkəb birləşmələri və dünyada ilk dəfə böyük ölçülü selen
mоnоkristalı alınıb, habelə selen əsasında bir sıra yeni yarımkeçirici cihazlar
yaradılıb.
Xatırladaq ki, selen - Mendeleyev
cədvəlinin 34-cü elementidir. Selensiz insan orqanizmi mövcud ola bilməz. Çünki
insan gözündə və qara ciyərində, o cümlədən başqa yerlərində selen elementi var
ki, o insanın həyatı üçün çox əhəmiyyətlidir. Ötən əsrin 70-ci illərində dünya
alimlərini, xüsusilə rusiyalı mütəxəssisləri şoka salan bu tapıntı
barədəSSRİ-nin gənc alimi Həsən Abdullayev çox əvvəllər yazmışdı. Bundan
sonra akademikin selenlə bağlı elmi araşdırmaları nəticəsində Aya tamam başqa
gözlə baxıldı. Sovet alimləri Ayı sadəcə səma cismi yox, insan sağlamlığının
təbii mənbələrindən biri hesab etdilər.
Hər hansı alim çalışdığı sahəyə gətirdiyi elmi yeniliyi, ya kəşfi ilə
tarixə düşə bilir. Ancaq 101 illik yubileyini qeyd etdiyimiz akademik Həsən
Abdullayevin tarixədüşərliyini və Azərbaycan elmində əbədiyaşarlığını təmin
edən bir çox ilklər var ki, onlardan bəzilərini xatırlamaq yerinə düşər: Akademik:
- Azərbaycanda ilk dəfə nəzəri fizikaya dünya
fizikasının dinamikasını gətirib.
-
Yarımkeçiricilər tədqiqini Azərbaycanda ilk dəfə o yayıb. Ölkə elmində
yarımkeçiricilər fizikasının məktəbini yaradıb.
-
İlk dəfə olaraq selen və tellurla bağlı tədqiqatlar aparıb.
- Akademiyada fəlsəfə və fiziologiya
institutlarının yaradılmasına nail olub.
- SSRİ dönəmində ilk dəfə Ay cisminin insan orqanizmi ilə
qarşılıqlı əlaqəsini tədqiq edib.
Akademik
Həsən Abdullayev ötən əsrin 70-80-ci illərində ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi
altında respublikamızda ümummilli strateji vəzifələrin, o cümlədən elmi
quruculuq işlərinin həyata keçirilməsində böyük fəallıq göstərib. Respublikada
elmin günün tələbləri səviyyəsində təşkili işinə mühüm töhfələr verib, ölkə
elminin beynəlxalq elm məkanına inteqrasiyasına hərtərəfli əlaqələr yaradıb.
Ömrünün
50 ildən çoxunu yarımkeçiricilər fızikasına və biofızikaya həsr etmiş Həsən
Abdullayev bu sahə üzrə yüksək elmi kadrların hazırlanmasında bilik və
bacarığını əsirgəməyib. Əsl ziyalı və alim qayğıkeşliyi ilə gənclərə dəstək
olub. Gənc tədqiqatçı-alimlərin fəaliyyəti ilə yaxından maraqlanıb, qayğı göstərib,
istedadlı gənclərə maddi və mənəvi kömək olub.
Görkəmli
alim-akademik H.Abdullayev kimyəvi birləşmələr olan selenin, tellurun, onların
mürəkkəb birləşmələrinin və bunların əsasında yarımkeçirici cihazların
fızikası, selenin bioloji proseslərdə rolunun araşdırılması sahəsində əsaslı
elmi təcrübələr qazanmış, onun rəhbərliyiiləmürəkkəb yarımkeçiricilərdən
bir sıra yeni cihazlar, o cümlədən yeni fıziki prinsiplə işləyən uzunmüddətli
elektrik yaddaşlı cihazlar yaradılmışdır.
Dünya
fızikləri arasında dəyərli elmi kəşfləri və böyük təşkilatçı-alim kimi tanınan
akademik Həsən Abdullayev 1948-ci ildə fizika üzrə fəlsəfə doktoru, 1954-cü ildə
fizika üzrə elmlər doktoru elmi dərəcəsini, 1957-ci ildə professor elmi adını
almışdır. 1955-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü, 1967-ci ildə həqiqi üzvü, 1970-ci
ildə SSRİ EA-nın müxbir üzvü seçilmişdir. 1944-cü ildən AMEA-nın Fizika
İnstitutunda aspirant, elmi işçi, direktor müavini, 1957-ci ildən ömrünün
sonunadək direktor olmuşdur. 1968-1970-ci illərdə AMEA-nın Fizika, Riyaziyyat və
Texnika Elmləri Bölməsinin akademik-katibi, 1970-1983-cü illərdə AMEA-nın
prezidenti olmuşdur. Həsən Abdullayev Azərbaycanda müasir fizikanın, xüsusilə
yarımkeçiricilər fizikası və texnikasının əsasını qoymuş, inkişaf etdirmiş,
yüksək səviyyəli fiziklər kollektivi yaratmışdır. Məhz ona görə Fizika
İnstitutu 1957-ci ildə keçmiş sovetlər ittifaqında selen və tellurrun tədqiqi və
onların əsasında cihazların yaradılması üzrə baş elmi mərkəz statusu almışdır.
Həsən müəllimin rəhbərliyi altında laylı kristal quruluşlu yeni yarımkeçirici
materiallar alınaraq onların elektron, fonon spektri, bu spektrlərlə kristal
quruluşu arasında əlaqə müəyyənləşdirilmiş, onlarda stimullaşdırılmış şüalanma,
bərk cisim fizikasında yeni obyekt olan elektron - deşik mayesi, ikiölçülü
elektron 2 qazının mövcudluğunu sübut edən Holl müqavimətinin kvantlanması
aşkar edilmişdir. Üçqat laylı birləşmələr əsasında yeni seqnetoelektrik
yarımkeçirici materiallar sinfi kəşf edilmiş, neytronoqrafik tədqiqatlarla
onlarda nisbətsiz fazaların mövcudluğu göstərilmişdir. İlk dəfə olaraq görmə
prosesində selenin iştirakı haqda mülahizə irəli sürmüş və bu mülahizəni təsdiq
edən tədqiqatlar aparmışdır. Akademik elmin böyük təşkilatçısı kimi nüfuz
qazanmışdır. 15 monoqrafiyanın, 500-dən artıq elmi məqalənin, 40-dan çox
ixtiranın, xeyli sayda dərsliyin müəllifidir. Rəhbərliyi altında 100-dən artıq
elmlər namizədi və 20 elmlər doktoru yetirmişdir. Həsən Abdullayevin xidmətləri
ölkə rəhbərliyi tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Azərbaycan
Respublikasının Dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi adına layiq görülmüş, "Qırmızı Əmək
Bayrağı” və "Lenin” ordenləri, "Rəşadətli əməyə görə” medalı, SSRİ EA
S.İ.Vavilov adına qızıl medalı, Leypsiq yarmarkasının (ADR) böyük qızıl medalı
və s. təltif edilmişdir.
Xalqın
rəğbətini qazanan Həsən Abdullayev respublikanın ictimai-siyasi həyatında da fəal
iştirak etmişdir. O, sovetlər dönəmində iki çağırış SSRİ Ali Sovetinin
deputatı, Azərbaycan KP MK-nın üzvü, bir sıra qurultayların nümayəndəsi
seçilmiş, Azərbaycan Dövlət Mükafatları Komitəsinin, respublika "Bilik” Cəmiyyətinin,
"Fizika Problemləri” Elmi Şurasının sədri, SSRİ EA Rəyasət Heyəti yanında
"Yarımkeçiricilər fizikası və kimyası” problem Elmi Şurasının, SSRİ AAK İdarə
Heyətinin üzvi olmuşdur.
Akademik Həsən
Abdullayevin həmkarı, tələbə yoldaşı -
2000-ci ildə fizika üzrə Nobel mükafatı laureatı, yarımkeçiricilər fizikası üzrə
mütəxəssis, Belarus alimi Jozef Alfyarov xatirələrində deyir: "Məni Həsən
Abdullayevlə çox böyük dostluq telləri birləşdirir. O, fizikanın,
yarımkeçiricilərin inkişafında çox böyük işlər görüb. Onun Nasledovun
laboratoriyasında necə işləməsi indi də yadımdadır. Biz institutun köhnə dəhlizlərində
çox zaman bərabər gəzişərdik. O, dəhlizdə uzun-uzadı davam edən söhbətlərimiz
zamanı fizika ilə bağlı çox orijinal fikirlər söyləyərdi. Bir dəfə növbəti gəzişmə
zamanı yarımkeçirici cihaza çox gözəl izah verdi. Uzun müddətdən sonra bu
istiqamətdə tədqiqlər başlananda o, getrokeçidin nə olduğunu zarafatyana
aydınlaşdırdı. Dedi ki, bu keçidlər müxtəlif millətlərdən olub nigah bağlayan
oğlanlar və qızlar kimidir. Onların çox yaxşı uşaqları olur. Onun bəzi fikirləri
bizim üçün də orjinal idi”.
Orjinallığı
ilə SSRİ məkanında hətta Aya baxışı dəyişənakademik
Həsən Abdullayev özündən sonra bu işi uğurla davam etdirən məktəb yaratmışdır.
Bu məktəbin yetirmələrinin yarımkeçiricilər fızikası sahəsində əldə etdiyi elmi
nəticələr bu gün dünya alimləri tərəfındən də məmnunluqla bəyənilir. İstər dəqiq,
istərsə humanitar elmlərdə hər hansı bir müəllifin məktəb yaratması həmin
alimin, şairin, yazıçının, rəssamın, jurnalistin, memarın... əbədiyaşarlıq
simvoludur.
Nə
xoş ki, bu məktəbin görünən nümayəndələri arasında akademikin övladları - oğlu,
fizika-riyaziyyat elmləri doktoru Aydın Abdullayev və qızı fizika-riyaziyyat
elmləri doktoru Sevda Abdullayeva da var. Xatırladaq ki, Həsən Abdullayev həm də
gözəl ailə başçısı olumuşdur. Həsən müəllimin üç övladı olub. Qeyd etdiyimiz
kimi, Aydın və Sevda Abdullayevlər atalarının yolunu davam etdirməklə dəqiq
elmlər sahəsində çalışıblar, amma ailənin sonbeşiyi Sevinc Abdullayeva
humanitar elmlərə meyl göstərib, şərqşünaslıq üzrə elmlər doktorudur.
H.Abdullayev akademiyanın prezidenti və respublikada böyük nüfuz sahibi
olmasına baxmayaraq, övladlarının üçü də dissertasiyalarını, atalarının
tövsiyəsi ilə, kölgəli alim adından uzaq olmaq üçün respublikadan kənarda -
Sevda xanım Moskvada, Aydın Vilnüsdə, Sevinc xanım isə Daşkənddə müdafiə etmişlər.
Akademik
Həsən Abdullayev yalnız elmin, axtarışların, kitabların pərəstişkarı olmayıb,
eyni zamanda Azərbaycan
milli musiqisini, muğamlarımızı da çox sevib, xalq mahnılarının, xüsusən də
tarın vurğunu olub. Respublikamızın mədəniyyət və incəsənət adamları ilə, o
cümlədən bəstəkar Fikrət Əmirovla çox yaxın dostluq münasibətləri olub. Böyük bəstəkar
sağlığında ona tar da bağışlayıb. Xalq artisti, professorRamiz Quliyevin
dediklərindən:
-
Moskvada o vaxtlar dəbdə olan Azərbaycan mədəniyyəti ongünlüyü keçirilirdi. Bir
gün tədbirdən sonra mötəbər bir yığıncaqda Həsən müəllim məni yanına çağırıb
dedi ki, bunlar üçün bir "Şur” ifa elə. Tarın vurğunu və bilicisi idi. Hətta mənim
tarı necə kökləməyimə də diqqətlə baxırdı. "Şur”u ifa edəndən sonra dedi ki,
bir mahnı var ey... "Kimlər gəldi, kimlər getdi”, o mahnıdan çox xoşum gəlir...
Onu da ifa etdim. Bir də gördüm ki, Həsən müəllim kövrəlib, gözlərindən yaş
süzülür.
Yaradıcı
ömrünü ölkəmizin elm və mədəniyyətinə həsr edən akademikin həyatı, pedaqoji fəaliyyəti, zəngin elmi irsi və əziz xatirəsi daim qəlblərdə yaşayacaq.
Rəhman
SALMANLI,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru.