Din dühanın məhsuludur, o, bütün dövrlərdə layiqli

qiymətini almış və bütün xalqların həyatında xilaskar rolu

oynamışdır.

Artur Şopenhauer

Din,yaxud fəlsəfə insanın bioliji varlıq qılafından çıxmaq ehtiyacından əmələ gəlmişdir, amma birinciyə mənəviyyatın doldurulması, ikinciyə zehnin işıqlandırılması istəyi səbəb olmuşdur; beləki, dinin məkanı ürək, fəlsəfənin ki, zəkadır. Din o zaman müqəddəslik statusu qazanır ki, fəlsəfə ilə birləşir. Fəlsəfənin yolu alfadan omeqaya kimidir və kamil din də öz fəaliyyətini bu istiqamətdə qurmalıdır. Fəlsəfi yola çıxmaq üçün insandan xüsusi istedad və fərdiliyin dəf olunması qabiliyyəti tələb olunur, amma din hamıüçündür; o, işinə başlamaqdan ötrü insani üstünlüyün ali dərəcəsinə can atmır, əlbəttə ki, başlanğıcda.

Fəlsəfənin məqsədi öyrənməkdir, dinin vəzifəsi öyrətmək. Əgər din tamam və ya qismən dərk olunmuş ilahi iradənin uyğun pillələrdə obyektivliyini əks etdirmirsə, qanuna bənzəyir.

Dünya, kimin onu necə adlandırmasından asılı olmayaraq, ilahi iradənin, yaxud iradənin gücüylə idarə olunur, əlbəttə, söhbət o idarəetmədən gedir ki, insani müdaxilədən azaddır.

Allah-din qarşıdurması deyilən bir əkslik də var, məsələn, din elmə, yaxud fəlsəfəyə qarşı çıxırsa, deməli öz mahiyyəti ilə üz-üzə dayanır.

Keçici, yaranan və əmələ gələn hər şeyin köhnəlib-qocalıb-öldüyü dünyada təzələnmə ağacı həmişə yaşılqaldığına,yaradanın emanasiyası əbədi və tükənməz, elçilərin vasitəçiliyi göz önündə olduğuna görə, varlıqlar yenisilə əvəz olunduğu kimi dini hökmlər də ilahi iradə ilə ziddiyyət təşkil etmədən təşəkküldə olmalıdır.

Fəlsəfi idrak fərdiliyin aradan qaldırılması yolu ilə nəyə qovuşursa, Allaha gedən yolun sonu da həmin məqama yetişmə kimi nəzərdən keçirilməlidir, çünki hər iki yolun yolçuları filosoflardır.

Əslində bu yollar arasında nəzərə çarpan fərq yoxdur, amma yolçular fərdlər olmasa da,yollar fərdi,məqsəd eyni: insan və Həqiqətin dərk olunması, nəticə də eynidir.

Varlığın iç və çöl tərəfləri – zahiri görünüşü və daxili mahiyyəti var. Şair, rəssam, heykəltəraş, ssenarist, əsasən, hadisələrin çöl təsvirini ötürməyə çalışır, amma fəlsəfə mahiyyəti öyrənir. Istənilən sənət əsəri o vaxt ölməzlik qazanır ki, ayrıca şeylərin adi idrakından ideyanın idrakına keçid mərhələsi baş verir.Hər hansı dinin mahiyyətinə ancaq fəlsəfi yolla varmaq mümkündür, deməli mahiyyət mənadahəm dini, həm fəlsəfi proses eynidir.

Dinin kilsə, yaxud məscid səviyyəsində təbliğinə gəldikdə isə xətalar və yanlışlıqların meydana çıxması labüddür.Çünki fərdiliyini yox etməyən insan ilahi iradənin məziyyətlərini ehtiva edən tezliyə uyğun gəlməyə bilər, lakin vasitəçiliyin bu kimi təhriflərlə səciyyələnən fəaliyyətini bütövlüklə dinin ayağına yazmaq olmaz.

Fəlsəfə ilə dinin insana təsir troyektoriyası üst-üstə düşmür; birinci, yuxarıdan aşağı, ikinci, əks-meyillidir. Başqa sözlə, insan fəlsəfəni öyrənməyə təbiəti başa düşmək cazibəsi, yaxud filosofları oxumaqla – dərk olunmuş ideyanı dərketmək ehtiyacı ilə başlayır, amma dinin başlanğıcı müqəddəs sadəlövhlüklərlə doludur.

Heç bir din insanın dərk olunmuş azadlığını, hətta ölüm hökmü oxunmuş məhkum olsa belə, əngəlləyə bilməz, çünki bu kimi azadlıqlar gözlə görünən əməllərdə zahirə çıxmır. Filosofun, yaxud hər hansı din xadiminin ayrıca insanı olmur, insan insandır, sadəcə onun mürəkkəb xüsusiyyətlərini hər kəs öz düşüncəsinin sərhədlərinə görə araşdırır.Sapiens yarandığı ilk gündən hansı iradə ilə dünyaya təşrif gətiribsə, bu gün də odur, sivilizasiya insanın həyat tərzinə aiddir, düşüncə tərzinə yox.Bu mənada dinin payına daha çox məsuliyyət düşür, nəinki fəlsəfənin, lakin dinin pis əməllərin islahı tendensiyası insani hüquqların məhdudlaşdırılması hesabına olmamalıdır. Balansın pozulması

dinin bayağı hökmlərinə gətirib çıxarır.

İddia edirlərki, dində pessimizm yoxdur, amma pessimist filosoflar çoxdur. Insanın öz ölümünü hər an burnunun ucunda hiss etməsi pessimizm deyilmi? Ölümünü gözünün önünə gətirməyən insan heyvandır, axı heyvan da ölməyənə qədər öləcəyini bilmir və o da məlumdur ki, axirətə inanan insan pessimist olabilməz, çünki ölümü təbii qəbul edir, lakin bu kimi düşüncə tərzi hər kəsin özündənmi asılı məsələdir?

Söhbət pessimist filosoflardan gedirsə və bu filosofların başında Artur Şopenhauer durursa, bu barədə söyləyəcəyim tək bir cümlə var: onun qəmli fəlsəfəsi elə sevinc gətirir ki... Şopenhauer necə pessimist filosofdur ki, ölümün ən nikbin metafizikasını yaradıb?!Onun şah əsəri sayılan «Dünya iradə və təsəvvür kimi» kitabından 54-cü paraqrafa istinadən aşağıdakı bir neçə cümləni arakəsmələrlə xatırlatmağı özümə borc bilirəm: "... atılmış materiyaya görə göz yaşı axıtmayacağımıza oxşar olaraq... bədənimizin materiyasının saxlanılmasını tələb etməko qədər məqsədəuyğun deyil, çünki bu materiya daim yenisilə əvəz olunur. Bədənlə bağlı olan fərdi şüura qaldıqda isə yuxu onu hər gün tamamilə dayandırır. Dərin yuxu davam etdiyi müddətcə ölümdən heç nə ilə fərqlənmir, donmuş adamlarda olduğu kimi o, tədricən ölümə də keçə bilir. Ölüm fərdiliyi unutduran yuxudur, çox güman ki, o, başqa şəkildə yenə də oyanır və yaxud da heç yuxuya getməmişdi”.

Din ancaq fəlsəfə ilə yox, tarix boyu öz daxilində batin əhli və zahir əhli təmsilçilərinin arasında da dartışmalara səbəb olmuşdur.

Din ilkin səviyyəsində ehkam kimi səsləndirilir, böyük hiss və həqiqətə yaxınlaşma həyəcanıancaq onun fəlsəfəsilə vəhdətdə olduğumuz anlarda baş verir. Artur Şopenhauer əbəs yerə söyləmir ki, məni oxuyan hər kəs sufiləri də oxumalıdır.Fəlsəfə işıqlanmaya can atmadır;əzabdan xilas olmağın yeganə yolunu Qautman Buddaişıqlanmada görür, deməli işıqlanmaya xidmət göstərən din, ya fəlsəfə ilə üst-üstə düşməli, ya da onun tərkib hissəsinə çevrilməlidir.

Mövlana deyir: "Bu dünya zindandır, biz də zindandakılar... Qumaş, gümüş, oğul, qadın dünyadır... Gəmiyə dolan su gəmini batırır, lakin altında qalan onu üzdürür”.

Şopenhauer deyir: "Dünya bütün münasibətlərdə qeyri-şərtsiz pisdir; estetik olaraq o, karikaturaya, zehni cəhətdən dəlixanaya, adət-ənənəyə görə adamaldadan qumarxanaya, bütünlükdə isə həbsxanaya bənzəyir”.

Əlbəttə, Mövlana gəmini üzdürən su deyəndə artıq bu dünyanı deyil, gerçəküstü – fövqəl dünyaya yüksəlməni, Şopenhauer isə, əksinə, gerçək dünyanı nəzərdə tuturdu və zahiri fərqliliyə baxmayaraq, təbii ki, hər iki filosofun qənaəti eynidir.

İbn Ərəbinin vəhdətül-vücud nəzəriyyəsi ilə Artur Şopenhauerin İradə fəlsəfəsi arasında bir-birini tamamlayan məqamlar az deyil. Mövlananın "hər kəs yaradılışına görə xidmətə sahibdir” fikri ilə Platon ideyaları – təbiətin bütün üzvi və qeyri-üzvi cisimlərinin müəyyən şəkilləri, ilkin, dəyişməz xassələrinin yerləşdiyi müvafiq pillələr eyni mahiyyətipaylaşmırmı? Platon deyir: "Heç vaxt üzə çıxmadan həmişə var olan və həmişə zühur edib yox olan nədir?”, Mövlana buyurur: "Yoxluqdan meydana gələn göz, varlığı tamamilə yox gördü”.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi yer kürəsində yaşayan, eyni zamanda düşünməyi bacaran hər kəs anlayır ki, dünya gözəgörünməyən iradi qüvvə tərəfindən idarə olunur və bu qüvvə fəlsəfənin, dini fəlsəfənin öyrənməyə çalışdığı yeganə Həqiqətdir, o cümlədən, bu yeganə Həqiqət fərqli fəlsəfələrdə müxtəlif adlar altında özünü büruzə verir. Elə bu səbəbdən də A. Şopenhauer fəlsəfəni başları bir-birinin dilini bilməyən əjdahaya bənzədir. Dində yeganə Həqiqət Allahdır və filosoflar bilir ki, bu Həqiqətin mahiyyətinə tam olaraq varmaq qeyri-mümkündür; məhz fəlsəfənin nail olduğu, yaxud dinin qovuşmaq istədiyi məqam tək olan Həqiqətin – Allahın dərk olunmazlığını dərk etmək xüsusiyyətilə tamamlanır, yəni din də, fəlsəfə də,olsa-olsa,tək olanyaradıcı qüvvəni tanımanın sərhədlərinə yaxınlaşa bilərlər. Artur Şopenhauer fəlsəfi nəzəriyyəsində iradə adlandırdığı yeganə hakim qüvvənin bütün xassə və xüsusiyyətlərindən söz açdığı kimi, din də, eynən məhəbbət haqqında söylədiklərimizə oxşar olaraq, Allahın keyfiyyətlərindən uzun-uzadı bəhs edir, özlərindən isə danışmırlar.

Mənsur Həllac yolçuluğunun sonu – Tanrıya qovuşma məhz Ona qovuşmağın mümkün olmadığı barədə biliklərin əldəolunma səviyyəsinə deyilir. Həm dinin, həm də fəlsəfənin inkişafetməsinə səbəbHəqiqətin gizləndiyi aləmə canatmadır və hər kəs bu Həqiqətə yaxınlaşa bildiyi qədər xoşbəxt olur. Bəlkə bir gün din də, fəlsəfə də bu gizlilik pərdəsini qaldırmağa müvəffəq olacaqlar, lakin həmin gün, yəqin ki,dünyanın sonu gəlməlidir.

Nəhcul-bəlağənin 93-cü xütbəsində Həzrət Əli buyurur: "Hər şeydən üstün olan Allahdır, uca hümmətlər belə, onu dərk edə bilməz və zəkalı insanların zirəkliyi ona çatmaz. Zatının həqiqətinin əslini başa düşməzlər, çünki müəyyən bir hədlə məhdudlaşmır ki, onu dərk etmək mümkün olsun. Ən əvvəldir və onun üçün son yoxdur, deməli axırına çatmaq da yoxdur”.

Bütün a priori dərk olunan biliklərin təcrübəyə əsaslanan ayrılmaz xassəsiolur və əgər bu xassələrin sabitliyi pozularsa, biliyin doğruluğuna şübhə yaranar. Dörd fəsildən birində, məsələn, yayda qar yağarsa, fəslin mahiyyəti dəyişər, ya yayda qar yağmamalıdır, ya da fəslin adı əvvəl nəzərdə tutulandan fərqli məna kəsb etməlidir. Nə şəkildə uydururlar-uydursunlar, əzan səsinə neçə putluq dəyirman daşı fırlanmaz.

A priori bilik təcrübəni inkar edəndə inamların soyqrımı başlayır, başqa sözlə, a priori dərk etdiyimiz Allahın əmr və göstərişləri movcud təcrübənin sərhədlərini aşmamalıdır, axı o sərhədləri də Allah müəyyənləşdirib. Məsələyə təcrübəni inkar etmək nöqteyi-nəzərindən yanaşmaq bizi o düşüncəyə gətirib çıxarar ki, guya Allahın işi-gücü nəsə yaratmaq və yaratdığını pozmaqdan ibarətdir. Deməli təcrübəyə zidd çıxan din məhz bu mənada fəlsəfənin yolunda əngəl olmağa çalışır.

Hegelə görə, din fəlsəfənin bir hissəsidir, əslində, təməl daşıdır, çünki ilk yaranan birincidir, lakin din müxtəlif xalqlar arasında ayrı-seçkiliyə səbəb olur və yaxud başqa dinləri aşağılayırsa, təkamüldən yox, tənəzzüldən xəbər verir.Onu da qeyd eləyim ki, siyasətçilərin vasitəçiliyi olmasa, mahiyyətinin eyniliyi baxımından din dini, əlbəttə, aşağılamaz.

Din millətlərin ortaq məxrəcə gəldiyi yeganə kəsrdir ki, surətin, yaxud məxrəcin süni şəkildə böyüdülüb-kiçildilməsi kütləvi qırğınlara yol açır. Necə ki, hansı şəraitdə, hansı səbəbdən baş verməsinə baxmayaraq, "Vorfolomey gecəsi” – 24 avqust, 1572-ci il – din adına böyük ləkədir.

Bütün dinlərin yekdil fikirdə olduğu və Qurani-Kərimin ana xəttini təşkil edən bir ayə var: "Həqiqətən, Allah ehtiyacsızdır...” İnsanın müqəddəsliyi Allahın nəhayətsiz müqəddəsliyinə nə yaxşı, nə pis mənada təsir göstərə bilməz, yəni insan insan üçündür; onun bütün yaxşı və pis əməllərinin gerçəkləşdiyi səhnə insani mövcüdatdır. Deməli müqəddəs insan anlayışı dində və fəlsəfədə fərqli yolçuluqlar hesabına əldə olunsa da, nəticə eynidir: mümkün qədər heç kimə, heç nəyə zərər verməmək hissinin formalaşması – ülvilik məqamı. Fəlsəfədə müqəddəslik anlayışı mütləqdir, dində isə bu məqam dini fəlsəfənin təcrübədən asılı olmayan nəzəriyyəsihesabına əldə olunur. Qəbul edilən, yaxud edilməyən qaydaları ülvilik xatirinə bilərəkdən rədd etmək müqəddəs olmaq anlamına gəlməz, müqəddəslik ehtiyacı yox kimi qarşılamaq keyfiyyətidir, yəni müqəddəslik ehtiyacsızlıqdır, ehtiyacların bilərəkdən inkar edilməsi deyil. Mən bu barədə özümün "İdraki vəcd nədir?” kitabımın 23-cü səhifəsində belə yazmışam: "Ülvilik məqamına yetişmək üçün az yemək, oyaq qalmaq vasitə ola bilməz, amma ülvilik hissi az yemək, oyaq qalmağa vasitəsiz vasitədir. Nədənsə bunların yerini dəyişik salırlar”.

Fəlsəfə hansısa sirrə vaqif olmaq istəyindən başlayır, din isə əxlaq qadağasıdır və onun vəzifəsi insani keyfiyyətlər çoxluğunun böyüyüb təkmilləşməsi işinə xidmət etməkdir. Din adamı hazır yolla irəliləyir, çətinlik təcrübədən asılı olmayan nəzəriyyə yaratmaq mərhələsində başlayır, lakin fəlsəfənin yolu birinci addımdan dərk olunmazlıqlarla doludur. Fəlsəfə qalın-qalın pərdələri qaldıra-qaldıra, daha doğrusu, qaldıra bildiyi qədər arxasında nəsə tapır, dinin pərdə qaldırmaq missiyası yoxdur.

Fəlsəfə ilə din arasında üst-üstə düşən yeganə məqam musiqiyə münasibətdir və bu, yəqin ki, musiqinin özünəməxsus yaradıcı xüsusiyyətindən irəli gəlir.

İlahi iradənin hökmlərinə tabe olduğu və tənhalığı sevmədiyi üçün din azad deyil, amma fəlsəfə həmişə azaddır. Dində ən böyük azadlıq tək olan Allahın iradəsinə, fəlsəfə də isə mütləq ideyaların yeganə subyektinə aiddir. Görünür, Şopenhaer tək olmanın bu xüsusiyyətinə görə deyir: "Kim ki, tənhalığı sevmir, eyni zamanda azadlığı da sevmir”.

Əsl din öz hökmlərinə qarşı çıxan ayrı-ayrı şəxsləri, fəlsəfədə belə çağırış yoxdur, məhv etmək missiyasından uzaq olmalıdır. Mənsuru dara çəkdilər, Brunonu yandırdılar, sinaqqoq Spinozanı lənətlədi, nəticə necə oldu? Əgər düşüncə tərzini öldürmək mümkün olsaydı, onda din bu mənada hökmən nəsə qazanardı, lakin birinci hər yerdə həmişə baş verdiyindən ayrı-ayrı şəxslərin ölümü ilə sona yetməz.

Din və fəlsəfə zehni fəaliyyətin müxtəlif formalarıdır; birinci, Allahla qaibanə ünsiyyətdə keçən həyatdır ki, xilasolmada insan mənəviyyatının şəxsi ehtiyaclar səviyyəsində ödənilməsi, bağlılığın davamlı və möhkəm olması, ruhi sakitliyin sabitliyi və zövqalma məqsədilədir, ikinci, mahiyyət etibarıyla hər hansı ali maraqdan qətiyyən asılı olmadan mütləq ideyalar əsasında varlığın dərk olunması işini tamamlamağa çalışır.

Din həmişə gələcəkdən bəhs edir, fəlsəfədə gələcək adında zaman yoxdur; birinci yanlışlığa yol verə bilər, çünki o daima təkamüldə olandır,ikinci ortaya alternativsiz – kamil nəticə çıxarmalıdır.Elmin dinə ehtiyacı sıfır dərəcə təşkil edir, əlbəttə, söhbət elmə, fəlsəfəyə zidd çıxan, təcrübəni inkar edən dindən gedir, amma fəlsəfəsiz heç bir kəşf, ixtira işıqlana bilməz. Dediklərimizin təsdiqi kimi Albert Eynşteynin birfikrini xatırlatmaq yerinə düşər: "Dinsiz elm kor, elmsiz din topaldır”.

Zərdüşdtdən başlamış müasir günə kimi din insana əvəzsiz hədiyyə vəd etmir: "... son hesab günündə yalanpərəstlərə ən pis həyat və doğru tərəfdarlarına ən yaxşı yaşayış məskəni nəsib olacaqdır, Avesta”. Lakin fəlsəfənin məqsədi şirnikdirib hökm qəbul etdirmək yox, həqiqəti söyləməkdir, öyrənib-öyrənməmək isə birbaşa insanın özündən asılı məsələdirvə fəlsəfi xoşbəxtlik təmənnasızdır, yəni dində xoşbəxtliyə səbəb istəklərin həyata keçməsi hesab olunursa, fəlsəfi xoşbəxtlikehtiyacsızlığın mümkün sərhədlərinə qovuşmaqla əldə olunur.

Həyatımızda bəzən elə qəribə hadisələr baş verir ki, ilahi ədalətin hökmünə inanmamaq olmur. Bu arada məhşur "Nature non contristatur!” – "Təbiət kədərlənmir” kəlamı yada düşür və belə sual doğurur: "Əgər təbiət kədərlənmirsə, bəs onda kədərlənən kimdir və ilahi ədalət hansı qüvvənin hökmü ilə baş verir?”Dünyanın ilahi iradə tərəfindən idarə olunmasını qəbul edən hər kəs belə düşünür ki, ilahi ədalət ilahi iradənin müvafiq təsirinin nəticəsidir. Onda Şopenhauerin nəzəriyyəsinə görə, kor iradə tərəfindən idarə olunan dünyada ilahi ədalətdən söhbət açmaq düzgün olmaz və əgər özünü rədd etmiş, yaxud etməmiş iradə biz özümüzüksə, ilahi ədalətin "bir iradə olan insan”la nə əlaqəsi?Yekun nəticə olaraq onu söyləmək olar ki, başlanğıcını Muhiddin Ərəbinin "Vəhdətül-vücud” nəzəriyyəsindən götürən panteizmkainatı bütövlükdə Tanrı kimi qəbul etmək: B. Spinoza, C. Brunovə təbiətdən yüksəkdə heç nə yoxdur:

İ. S. Erougenakimi hər iki variantında ilahi ədalət prinsipilə ziddiyyət təşkil edir. İlahi ədalət anlayışının mövcudluğunu ancaq və ancaq Qurani-Kərim və onunla həmfikir olan ayrı dinlərin təqdimatında Allahın xüsusiyyətlərinə aid etmək mümkün sayılsa da, o, həmişə, hər lazımi şəraitdə baş verməyən nadir hadisə, yaxud heç baş verməyəndir.Əgər ilahi ədalət həmişə, hər lazimi şəraitdə başverməyən nadir hadisədirsə, onda başvermənin səbəbi insanın müqəddəsliyi, yaxud özünü rədd etmiş iradəsi olmaya?Göründüyü kimi nə dinin, nə də fəlsəfənin bu qüvvənin nə olduğunu tam şəkildə izah etmək imkanı yoxdur.

Insanın dünyanı sona kimi dərk etmək qabiliyyətinin məhdudluğu, bəlkə də, ömrünün qısa olması – beynin ardıcıl düşünmə prosesinin kəsilməsi, subyektin materiyasının məhvolması səbəbindəndir.

Din insana əvəzsiz hədiyyə vəd etmədiyi kimi, əlbəttə, istisnayi halları nəzərə almasaq, insanlar da Allahı təmənnasız sevmir, hətta onlar dinin, Tanrının ünvanına söylənmiş haşiyədən kənar nəsə eşitsələr, qulaqlarını əllərilə tutub uzaqlaşırlar ki, başlarına pis hadisə gələndə Ona yalvarmağa üzləri olsun. Dinin bəxş etdiyi xoşbəxtliyin müqabilində insanın qəbul etməli olduğu şərt bəzən öz iradəsilə ziddiyyət təşkil etdiyinə və bu mənada mahiyyət beyindən getdiyinə görə, yəqinliklə söyləmək olar ki, o, Yaradanı təmənnalı sevir; arzusuna qovuşan kimi Allahı unudur. Bu barədə Rabiə əl-Ədəviyyədən gətirdiyimiz misal yerinə düşər: "Məqsəd görünsün deyə cənnəti yandırıb, cəhənnəmi söndürmək istəyirəm ki, bu yolu bağlayan iki pərdə aradan qalxsın, Tanrının qulları Ona ümid və qorxusuz qulluq etsinlər; əgər cənnət ümidi, cəhənnəm qorxusu olmasaydı, heç kim tanrıya baş əyib, itaət göstərməzdi”.

Gündə neçə-neçə qadın və kişinin, uşağın dünyadan köçməsinə şahidlik edən və bir gün özünün də öləcəyini yaxşı bilən insanın heç ölməyəcək kimi mal-pul, sərvət toplamaq hərisliyindən belə məlum olur ki, o, heç də ölümünü yaxınlıqda hiss etmir. Bu barədə ustadım Artur Şopenhauerin açıqlaması belədir ki, insan ölümü şəxsi təcrübəsində yaşamadığına görə,nəzəri həqiqət kimkənara qoyur və elə bu səbəbdən də özü gücdən düşüb yaşamaq istəməyənə qədər öləcəyini ağlına gətirmir. Deməli insanınöz əməlləri və insana aid bütün əməllərinmövcudluq qənaəti təcrübə vasitəsilə əldəolunur. İstər din olsun, istər fəlsəfə, insan təcrübə vasitəsilə mənimsədiyi hərhansı həqiqəti, yaxud varlığın mahiyyətini təcrübəyə zidd üsullarla qavraya bilməz.

Əgər ən böyük və ən ağır fəaliyyətin zehinlə əlaqəli olduğunu nəzərə alsaq, rahib olmaq, yaxud dindarlıq etmək insandan böyük zəhmət tələb etmir; fəlsəfə isə, əksinə, ən çox zəhmət tələb edən sahədir.

Beynin belə bir funksiyası var ki, təcrübədən asılı olmayan istənilən hadisəni dərrakə yolu ilə təhlil edə bilir, lakin din insana təhlil yox, qəbul olunmaq üçün təqdim olunub; onun yanından ötmək, yaxud başı üzərindən o yan-bu yana adlamaq caiz olmadığına görə, düşüncə məhdudlaşır.

Əsrlər boyu dini hökmlər insanın tərbiyəsi uğrunda mübarizə aparırkən, məlum müstəvidə nəticənin necə olması hər bir dərrakəli oxucu üçün işıq kimi aydındır.

Getdiyi yolu düşünülmüş deyil də, diktə ilə qət edən insan bu yolda həmişə büdrəyə bilər, davametmə prosesi qarşıya daha güclü "diktator” – diktə edən çıxana qədərdir.

Nitşenin Allahı fövqəlinsandır. Bəlkə də, o haqlıdır, axı insanın taleyi insanın əlindədir. Digər tərəfdən Allah öz "məkanını”, "əhatə dairəsini” heç kəsə görə tərk etmir, Onun fəaliyyət "trayektoriyasını” dəyişmək, insana fiziki təsir göstərmək kimi imkanlarından söhbət açmaq gülməli olar. Deməli fəza cismlərini, nəbatəti, yaxud heyvanlar aləmini nəzərə almasaq, dünyada baş verən bütün hadisələrin yeganə hərəkətverici qüvvəsi insandır. Çox hörmətli Nitşeyə istinadən onu da söyləyə bilərik ki, bəşəriyyətin xilaskarı, həqiqətən, istər din, dini, yaxud ladini fəlsəfə olsun, fövqəlinsan olmalıdır, lakin özü xilas olmaq istəməyən insanıtəzyiq göstərmədən, zor tətbiq etmədən, yeri gəlmişkən, qanunlar həmin funksiyanı daha yaxşı yerinə yetirir, necə islah etmək olar? Onda belə bir sual ilə üz-üzə qalırıq: – Fövqəlinsanın xaotik hərəkətdə olan insanlar aləmini idarə etmək gücü varmı? – Nədənsə, güc deyəndə insanın ağlına ilk gələn silah olur, yəni silahı, ordusu, sərvəti varmı? Fövqəlinsan, olsa-olsa, dünyaya üstün düşüncə tərzi və mənəviyyat nöqteyi-nəzərindən "allahlıq” edə bilər, o da anlayan bəndələr üçün keçərlidir.

Deyilənlərdən belə nəticə hasil olur ki, fəlsəfənin silahı yoxdur, lakin din həmişə müsəlləhdir.

Təəssüfedici haldır ki, fəlsəfə ilə əlaqəsi olmayan, lakin fəlsəfə adına yazılmış... yazılacaq qalın-qalın kitablar da az deyil...

Yazımızın sonunda onu qeyd etmək yerinə düşər ki, insan-din bağlılığının təməlini mənəvi ehtiyac təşkil edir. Bu belə olmasaydı, doxsan yaşlı valideynimizin həyatda qalması üçün əlimizdən gələni əsirgəyər, ünsiyyətindən zövq almazdıq, axı biz onlara ruhən pənah aparırıq. Deməli fəlsəfə ilə din arasında ozaman ziddiyyət baş verir ki, din fəlsəfənin yoluna çıxır.

Din xalqı yekdil vəhdətə çağıran yeganə qüvvədir, fəlsəfə seçilmiş insanlar arasında belə ayrı-seçkiliyə səbəb olur.

Dinin hökmlərinə tabe olmadan da həyatı yaşamaq olar, necə ki, dinə qədər ibtidai insanlar yaşayıblar.

Din insanla Allah arasında uzun bir yoldur; hər kəs şüurunun hüdudları qədər irəli gedə bilir.

Dinə münasibətlə Allaha münasibət həm qismən, həm üst-üstə düşə, həm də düşməyə bilər və buna səbəb, peyğəmbərlər istisna olmaqla, Allahın yerdəki vasitəçiləridir.

Allahı dərk etmədən sevməyin özü də bütpərəstlik kimi dəyərləndirilməlidir, axı əksəriyyət Ona arzularını gerçəkləşdirmək üçün yalvarır. Deməli din dar günün yoldaşıdır, hətta fəlsəfə də belədir, fərq ondadır ki, birincidə özünüaldatma, ikincidə özünüdərk hadisəsi baş verir. Əgər özünüdərk yalnız seçilmiş insanların qismətinə düşürsə, deməli seçilməmişlərin üz tutacaqları yeganə məbəd Dindir!

Dinə qarşı çıxırlar, lakin din irsən qəbul olunur, çünki hələ dünyada dövlət, fəlsəfə olmayanda o var idi və dünyaya göz açan uşağın ilk tanıdığı böyük isim Allah kəlməsidir. Məsələn, Suriyada güllə yarası almış üç yaşlı uşağın sonuncu cümləsini xatırlayaq: "Hamısını Allaha deyəcəyəm”. Elə buna görə də dini haqlı, ya haqsız insanın həyatından çıxarmağa çalışanlar müsbət nəticə əldə edə bilmirlər.

Əgər din, bəla hesab olunsaydı, çox ciddi bəla olardı, çünki o, insanı etnik kimliyindən qoparır; istənilən dində ümmət anlayışı ilkin şərtdir və insanın öz dininə sadiqliyi etnik kimliyin yox edilməsilə xarakterizə olunur. Bəs fəlsəfə? Fəlsəfə də belədir: fərdiliyini yox etmiş subyekt, yaxud dahi üçün, sadəcə, insan amili – bəşəriyyət ideyası var; fərq ondadır ki, dində kütləvilik, fəlsəfədə öz cəminə qovuşmuş təklik hökm sürür.