Bir cüt ayaqqabı - Allahverdi Eminov yazır
Neçə gündü Təmrazın başı əlində deyildi, canının ağrısı təpəsindən tüstülənib çıxırdı. Ezamiyyətdən sonra adi günlərini cilovlamağı bacarmırdı. Tənhalığı da bu yandan, gəl döz bunlara. Heyfslənirdi, niyə bu qədər ləngidi yolda, yoxsa kəndə gedib, anasına baş çəkərdi. Şənbə, bazar günü, vəssalam. Ürəyi ağrayırdı, ana qal-mışdı kənddə. Şəhərə gələndə gəlinin qaş-qabağından arvad üz tuturdu doğma kən-dinə.
Müharibənin son iliydi, atasından soraq onun uşaq qəlbinə dolurdu və uzun məktəb yolunda dostlarıyla sevincini bölüb sakitləşirdi. Hamı günləri barmağıyla sayırdı. Qələbə fişənglərinin səsini ən çox uşaqlar gözləyirdi. Və bir gün Təmrazın bütün ümidi puça döndü, sovuldu. Anası sinəsinə sıxdığı üçkünc məktuba qoşulub ağlayırdı, bükülü əzik-üzük kağızda kimsə vardı, qırıq-qırıq hıçqırırdı. Və kiminsə eşidəcəyindən qorxurdu.
Anası onu görəndə özünə toxdaqlıq vermək istədi. Təmraz özünü anasının üstünə salmışdı, yumşaq və ləkəsiz üzünü anasının nəmli yanağına sürtürdü. Boğa-zı tıxanmışdı, güclə udqunurdu, hıçqırıq nəfəsini boğurdu. Anasının sinəsi titrəyir-di, bədəni uçunurdu. Və nəhayət, dilləndi: "Ana, ana! Atamdandır məktub? Atam nə yazıb?” – Bu səs ananın odlu səsinə köz basdı, içəridən qıvrıldı: "Sakit ol, Təmraz. Atana... ” Səsi kəsildi və cümləni tamamlaya bilmədi. "Sakit ol, Təmraz. Nə yaxşı sən varsan. İlahi!” – sözləri ağzında başını tavana qaldırdı. Əlləriylə qərib torpaqda uyumuş ərinin ruhuna dua oxudu.
Təmraz davanı ata qayıdışı ilə yola salmadı, tale qismətinə düşmədi bu gəliş. Atasızlıq ağrısını hiss elədi...
İşdən qayıdanda yolda ləngimədi, tanış-bilişə rast gələndə dönürdü pivnoya. Noxudla bir-iki parç pivə içirdi. Vaxt keçirdi, " Vremya”ya az qalırdı. Və sonra da kino. Doğma evi olmadığı üçün özünü yad sanırdı. Bu yaşında kirayənişin olmuş-du. Zəngi basdı. Bir də.., hətta dodaqaltı deyindi:
– Başım xarab olub. Kimdi yad evdə?
Zəngin harayı götürüb aləmi. – Təmraz dəst açarı qara portfeldən çıxartdı, qapını açıb birbaşa divanda oturdu. Otaq sükutdan Təmraz kimi bezikmişdi. Divarlara çəkilmiş kağız üzü bir neçə yerdən sökülmüşdü. Gözlükdən əsən meh sallanan kağızları sim kimi səsləndirirdi. Buna heç vaxt fikir verməmişdi.
İsmayıl ikinci oğlu idi, böyüyü yeddinci sinfə keçmişdi, bir suyu anasına oxşayırdı. Tipdi, qaradinməzdi. İsmayıl elə deyildi, sakitdi, həlimdi. Atasını istəyini anasından gizlətmirdi. Bunun əvəzində "mükafatını”alırdı. Və caydaqboy, cır səsli arvadı çıxırdı özündən. Aləm qarışırdı, stəkan-nəlbəkilərin döşəmədə rəqsi başlayırdı. İki ay olardı, bəlkə də çoxdu, arvad boş şeydən havalandı və aldı Təmrazı çənəsinə. O ki var, əngəzlədi, hirsindən döşəməyə çırpdı özünü. Təmraz bir söz demədi, amma arvadı gözləyirdi bunu. Böyük oğlunun gözləri hədəqəsindən çıxmışdı, atasını yox, yad adamı görürdü. İsmayıl küncə qısılmışdı, gah atasına baxırdı, gah da rəngi bozarmış anasına. Atasına yazığı gəlirdi. İşdən indicə evə ayaq basmışdı ki, anası davaya başladı. İsmayıl hələ bu "dava” ilə əsl "davanın” mənasını anlamırdı.
Təmraz bu dəfə qətiyyətlə pıçıldadı: – Başıma hava gəlib, niyə həkimə göstərmirəm?! Mən ölənnən sonra bu uşaqların taleyi necə olacaq? Nə kökə düşəcək-lər? – Ayağa qalxdı. Otaqda var-gəl elədi, əlləri əsirdi. Və birdən bu günün dava-sını xatırladı. O dava ki, hələ İsmayıl dünyaay gəlməmişdi və onu dünyaya gətirən anası da.
Kəndin əkinsiz qalmış həndəvərində qar dizə çatmışdı. Çöl quşları havadan asılı qalmışdı. Yazıq-yazıq boylanıb ötürdülər. Tezdən oyanmışdı. Anasına arıq inəyə yem verməkdə kömək eləmək üçün nimdaş və nazik yorğandan başını eşiyə çıxartdı.
Otaq yorğanın altından istiydi. Yumru dəmir sağanaqlı saatın əqrəbləri sürəti artırmışdı. Bu deməkdi, məktəbin vaxtı yaxınlaşır. Tələsmək lazımdı.
Yerindən atıldı, köhnə şalvarı əyninə keçirtdi. Həyətə ayaqyalın düşdü. Barmaqları gizildədi və bu soyuq ağrı dırnaqlarının ucundan çıxdı. Özünü artırmaya saldı. Bu o andı, anası qucağıında ot-ələf dama girirdi. Qar üzünə çırpır, yazıq arvad başını ot-ələflə gizlədirdi. Ürəyindən keçirdi: – Axşam baxdım, Təmrazın ayaqqabısının başı qopub. Özünün xəbəri yoxdu bunnan. Ha əlləşdim, sapla tikəmmədim. "Dərsdən qal” desəm, bir həşir qopacaq. Özünü öldürər. Səni görüm ağlar qalasan, Hitler! Necə ki, ağlara da düşdün. Balamın günahı nədi, ayağına keçir-məyə çəkələk də tapammıram. – Bir ovuc qar bu vaxt onun ağzına doldu, dişləri göynədi.
Tövlə istiydi, palçıq divarlara təzək yapmışdı, qar-çovğun içəri soxula bilmirdi. Sarı inəyin bayırdan xəbəri yoxdu, hey gövşəyirdi. Yiyəsini görcək heyvanın gözləri alaqaranlıqda kösöv kimi işıq saçdı. Başını irəli uzatdı, burnunu dikəltdi, yiyəsinin iyini alıb sakitləşdi: Teyyibə qucağındakı otu-ələfi inəyin qucağına at-dı. – Ye, axşamnan acsan. Ye. Halaldı sənə. – Bu sözləri elə ürəklə ded kii, sarı inəyin başa düşməsinə ehtiyac qalmadı. Yiyəsinə mehrini elə salmışdı bu sarı inək, sanki davada hər bir canlının məhv olması həqiqətini anlayırdı. Teyyibə inəyin boynunu sığalladı, iri gözlərini ovcuna aldı. Sarı inək bu qayğıdan xoşallandı və astadan böyürdü. Qapı açılıb örtüldü. İnək bunu görmədi. Təmraz anasının sobaya qaynamağa qoyduğu çaydanın qapağını açdı. Daş kimi pıqhapıqla qaynayırdı. Götürdü, anasının üzünə baxdı. Ananın gözü yol çəkirdi. Təmraz kətilin üstündəki dəftər-kitabları sahmanladı.
Televizoru açdı. Ekranın qara-bozumtul rəngi avazıdı və qarmaqarışıq rəqs musiqisi otağı başına götürdü. Bir neçə baldırıaçıq qız əyri-üyrü hərəkətləri icra eləməklə musiqinin ahəngini tamamlayırdı. Saydı, dörd sarışın qızdı və hamısı da ayağına qara dikdaban ayaqqabı geyinmişdi. İşığa tutulanda par-par yanırdı. Səhnədə hərdən çiçək ləçəyi boyda nəsə yağırdı və rəqqasələrin qara saçlarına toxunub yapışırdı. Diqqət yetirəndə Təmraz bu çiçək ləçəklərini qar dənələrinə oxşatdı. Bircə fərqi o idi ki, bunlar soyuq deyildi, o ilin qarı kimi.
– Bir gün dərsə getmə, Təmraz balam. – Ana hıçqırığını boğdu və üzünü sobaya çevirdi. Uzun qırmızı işıq zolağı yanaqları solmuş Teyyibənin üzünü aydınlaşdırırdı. – Təmraz, bala ayaqqabılarıvın altı qopub, nə illah elədimsə... – Bu dəfə də oğluna baxmadı, utandı. Uzun qırmızı işıq zolağı çəkilmişdi sobadan. – Mustafa dayıngilə gedəcəm, köhnə-köşküldən olmamış olmaz. Bircə bu gün dərsə getmə. – Ana yalvarırdı, bu yalvarışından utandı. Təmraz axşamdan kitabı əlindən qoyma-mışdı, demişdi ki, inspektor gələcək, ana. Müəllimimiz xahiş elədi hamımız bir nə-fər kimi gələk məktəbə. Onu da əlavə eləmişdi ki, Təmraz, sənnən birinci soru-şacam.
– Mütləq gedəcəyəm, ana. Kimdir yaxşı geyinən? Müəllimim nə deyər mə-nə? Yox, ana... – Təmraz özünü saxlaya bilmədi, anasının boynunu qucaqladı. – Qoy gedim, ana! Atam qayıtsaydı, mənim də ayaqqabım olardı. İndi ki, dava qur-tarmayıb. Ana...
Ekranda rəqqasə qızlar yerini müğənniyə verdi. Təmraz dalğanı dəyişdirdi.
İsnayıl şənbə günü atasıyla telefonda danışmışdı. Xahiş eləmişdi ikinci sinif üçün dərsliyi çatışmır, tapsın. Qardaşı barədə heç nə deməmişdi. Və onu da atasından xahiş eləmişdi ki, söhbətini anasına deməsin.
Stolun üstünə yığdığı kitablara bir də nəzər saldı. Təptəzəydi, əlinə aldı, uşaqlığı yadına düşdü, o vaxtlar bu sayda deyildi kitablar, həm də nazikdi. İsmayıl xoşbəxtdi: o günlərdən çox uzaqdı. Atasının gördüyü davalı günlərdən. Hər şeyi unutmağa çalışırdı Təmraz.
Teyyibə kirimişcə oturub Təmraza baxırdı. Və qarlı eşiyə çıxıb doyunca ağlamaqdan savayı bir yol qalmamışdı. Bayaqdan dənəbir yağan qar küləyina ağzında quduz səsi verirdi. Ağacların budaqları silkələnib qarını tökməyə macal tapmırdı, təzədən qara bələnirdi.Teyyibə özünü tövləyə verdi, qapı açılcaq inək adam nəfəsini hiss elədi, boynunu irəli uzatdı. İri qırmızıya çalan gözlərinin işığı çəkilmişdi. Ələfin axırına çıxmışdı, daha astadan gövşəyirdi. Heyvan ələfin qurtarmasını duyduğu üçün toxdaqlıq vermişdi çənəsinə. Teyyibə inəyin boynu həndəvərində çömbəldi, donunu qar islatdığından çılpaq budlarına yapışmışdı. Qara saçlarına qonmuş qar hənirtidən suya dönmüşdü, sağlam, allanmış üzünə süzülürdü. İnək yiyəsinin həyəcanını sövq-təbii hiss elımişdi, bir az əvvəl ona ələf gətirəndə o, bu cür titrəmirdi. Bəlkə də aclıq imkan verməmişdi, yazıq heyvan hər şeyi duysun. Bu gəliş xeyirliyə deyildi. İnək boynunu yiyəsinə sarı qanırdı, isti nəfəsi burun pərələrindən alovsayağı fışqırdı. Teyyibə üzündə kövrək qoxulu bir hənirtinin yaladığını hiss elədi. Və adəti üzrə əliylə inəyin boynunu oxşadı. İnək qılıqlandı, astadan mələdi, səsi divara toxunub nəmli, peyinli qoxuya qarışdı.
Heyvan gövşəyini saxlamışdı. Çənəsi ələfi xırçıldatmırdı. Gözlərini solğun işıqlı balaca dörkünc pəncərəyə zillənmişdi. Bayırdakı tufanın vıyıltısı qulağına dəyirdi və hər dəydikcə qanrılıb yiyəsinə baxırdı: "Məni olmaya çölə çıxaracaqsan?” – heyvanın beynində bu sual qorxuya qarışdı və kövşəklə uddu, yiyəsinin gözündə yaş dənələri görəndə, ilk dəfə yerindən azca tərpəndi, başını yiyəsinə sarı çevirdi. İndi solğun pəncənin işığıyla yiyəsinin gözündən axan yaşın rəngi bir-birinə qarışmışdı. Heyvan heç vədə yiyəsini ağlayan görməmişdi. Lap balaca vaxtından. Yazıq heyvana elə gəldi, soyuqdandı bu, üşüyür. Başını azca yuxarı dikəltdi və var gücüylə içindəki bütün nəfəsini bayıra fınxırdı. Teyyibənin islanmış saçının ağırlaşmış telləri titrəyirdi, hətta bir çəncəsi üzündə yellənib durdu. Teyyibə əliylə bu dəfə inəyin qaşqasını sığalladı, sonra hədəqəsindən çıxan gözlərini ovcunda örtdü. Bədəni uçunurdu, heyvanın gözü ilğımlanmışdı. Əvvəlcə qorxdu, heyvan bəlkə ölür, can verir. Teyyibəni qorxudan yeganə inəyini itirməsi deyildi, üç yaşından mehrini saldığı heyvanın yoxluğuna dözəmməməsi olacaqdı. İnək gözlərini qapadı, ustufca burnunu yiyəsinin əlinə dirədi və azca toxdaqlıq tapdı. Bu toxdaqlıq eynən Teyyibəyə də sirayət elədi.
Teyyibə qəfil qalxdı, qalın taxta qapını əliylə aralayıb bayıra çıxdı. Qar təpilmişdi qapıya, axıracan örtülmədi. Barmaq qalınlıqda işıq zolağından qar içəri püskürürdü, amma inəyə çatmırdı. Heyvan üşüyəcəyini kəsdirmirdi, təki yiyəsindən qalan işıq zolağı itməsin.
– Təmraz, Təmraz. – Yavaşcadan səsləndi. – Təmraz! Təmraz! – Səsi həyəcanla otağın divarlarında toxdadı. O biri balaca otağın qapısını araladı. Təmraz bu otağa az halda girərdi. Ana-bala sobalı otaqda otururdular.
Teyyibə eyvana çıxdı, bir də Təmrazı çağırdı. Gözü qəfil ayaqyalın izə sataşdı. Lap təzəydi, üzüaşağı düşmüşdü, oradan da doqqaza çatmışdı. Bütün səsiylə qışqırdı: – Təmraz!!! Təmraz!!! Qayıt, ayaqyalın hara gedirsən? Qayıt, Təmraz!!!
Təmraz hələ alışmadığı birotaqlı evin kağız divarına ölgün baxışla nəzər saldı. Hər iki gözünü açdığı pəncərədən sərinlik axmırdı, ona görə ki, avqustun möhkəm istiləri Bakıya ayaq açmışdı. Dəniz qırağındakı hənirtini göstərən dəmir qülləyə baxanda orada 36 dərəcəni gördü və güldü: – Pah atonnan, havanın istisini də yazmırlar. Axı 40 dərəcədir.
Amma istiliyin çoxluğu onu maraqlandırmırdı, lap şəhərə düşərdi, bulvara gedərdi. Dəniz istisini azca olsa, udur. Ağac kölgəsində oturub dincəlmək mümkündür. Alışmadığı otaqdan çıxmalıydı, ürəyi atlanırdı. Vaxtım keçsin, əsəbləri rahatlansın, sonarsına baxarıq – fikriylə ağ qolsuz köynəyini stulun başından götürdü, bəhanəsi də buydu. Deyəndəki ki, səhərə köynəyimi hazırla, boynu çirklənib. Cin atına minirdi, elə bil qayınanası onu hikkə üstündə doğmuş və dilinə ilk toxundurduğu təm acı bibər olmuşdu. İnsafən, arvadı boynuna alır ki, bibər çıxanda anadan olmuşam, xasiyyətcə tündəm, zaqqunam. Əlavə eləyirdi Təmraz: – Bəs niyə öz-özünə deyinib, başalyırsan sürət götürməyə?
Bu sözün ikinci başını alırdı çənəsinə: – Bu acı sözdən necə hirslənməyəsən? Sən ərdən çox arvadını hirsləndirən robota oxşayırsan. Proqramını işə hazırlayırsan.
Təmraz buna bənzər cavablardan uğunurdu. Və bu da arvadına bir dərd gə-tirirdi. Böyük oğlu anasının haqsızlını yaxşı başa düşürdü, təbiətən anasına məhəb-bəti bunu süpürüb aparırdı. Səsini çıxarıb desə ki, ana, atama qarşı haqsızsan, nə günahı, işdən gələn kimi çatışmayan hər şeyi sadalayırsan. Axı o, iş adamıdı, orda da atamı hirsləndirənlər var. Yox, heç vaxt dillənməmişdi, ağzını da açmayacaqdı. Və əlacsız qalıb yazıq atasının qəfil qərarla evdən çıxıb getməsini görəndə də susmağı üstün tutdu. Və bir-iki ayda ürəyindən haqlı etiraz işartısı yanıb söndü. İsmayıl yaşnın az olduğuna baxmayaraq, atasını soruşmurdu anasından. Hər dəfə eşitdiyi cavab buydu: "Atan bizi bəyənmədi, atıb getdi. Başqa qadına vurulub”. İsmayıl inanmırdı anasının laqeyd-laqeyd dediyi bu sözlərə. Anası da çoxbilmişdi. Böyük oğluna bu kəlmələri demirdi, çünki yalanı bəlli olardı. Qorxusu İsmayıldı, ağıllı, astadanışan, gözləri tez-tez yol çəkən kiçik oğlu.
Təmraz saatına baxdı, gözü qırmızı rəqəmlə yazılmış "30. VIII” tarixinə sataşdı. – Sabah məktəbdir. Bulvarda uşaqların bayramı olacaq. İsmayıl görən... – Qolsuz köynəyini geyindi. Qapını iki yerdən bağlayıb çıxdı. Küçələrdə sən deyən gediş-gəliş yoxdu. İstidən kimdi bayıra çıxan?! Təmraz ağır-ağır bulvara tərəf gedirdi. Köhnə univermağa çathaçatda iki uşağın üzü şəhərə açılan qapıdan çıxdığını gördü. Adamlar burda çoxdu, əksəri də məktəblilərdi. Oğlanlarını seçdi onların arasından. Böyük oğlu irəlidəydi, arxasınca İsmayıl gəlirdi. Bir-iki dəqiqədən sonra üzbəüz qarşılaşacaqdılar.
Təmraz ayağını çəkdi:
– Salam. Hara belə? – Səsi cingiltili çıxdı. Qardaşlar da ayaq saxladılar, atalarının üzünə baxdılar. Böyük qardaş salamı könülsüz aldı və bir-iki addım kənara çəkilib durdu. Bunun o, İsmayılla atası arasındakı məsafəni yaxınlaşdırdı, onların görüşünə mane olmasın.
Təmraz böyük oğlunun vaxtı ötmüş saçına diqqət elədi. Boynuna, qulaqlarına sallanmışdı. Sifəti istidən qaralmışdı, bilirdi hava soyuyacaq, yenə ağaracaqdı. İstiyə davamı yoxdu, çölə-bayıra çıxanda bu kökə düşür. Gözləri, kiprikləri əvvəlki kimiydi. Uzun tüklü kiprikləri göz qapaqlarını aşağı dartanda üzü müəmmalı təbəssüm alardı. Şalvarı, köynəyi dərs kəsiləndə tikdirdiyidi. Səliqəsiz geyindiyindən köhnə, nimdaş təsiri bağışlayırdı. Ayağında nazik, üstü deşik-deşik ayaqqabı vardı. Qımıldanmırdı, elə bil atasından neçə vaxtdı ayrı düşməmişdi. Və elə bil bir-iki addımlığında anası onlara qəzəblə baxırdı.
İsmayıl eynən göründüyü kimiydi, saçlarını yüngüllətmişdi, bu onun arıq və sağlam üzünü işıqlandırırdı. Dama-dama köynəyi ütülənmişdi, şalvarı da həmçinin. Gözlərində yorğunluq qarışıq müəmma oxudu. Atasını görcək müəmma-filan çəkildi və özünü atasının üstünə saldı. Təmraz oğlunun saçını sığalladı, yumşaq üzündən öpdü.
İsmayıl axtardığı, amma əli çatmayan dünyanı tapmış kimi sevinirdi. Təmraz aydınca hiss elədi ki, bayaq bu sevincdən əsər-əlamət yoxdu, hamısı atası üçündü. Bir azdan yolları başqa-başqa istiqamətlərə ayrılan atası üçündü:
– Univermaqdan gəlirdiz, eləmi? – Təmraz astadan soruşdu. – Nə alırdız?
İsmayıl da astadan cavab verdi:
– Ayaqqabı üçün gəlmişdik. Mənim ölçümdə axtarırıq, ya böyükdü, ya kiçikdi. Sabah, ata, dərs başlanır, bu gün mütləq ayaqqabı tapmalıyıq. – İsmayıl bu sözləri ümidsiz dedi. Təmraz üşüyən kimi oldu, ona elə gəldi avqustun yandırıcı istisi yoxa çəkildi, yerini davanın qurtaran ilindəki qarlı-çovğunlu qış aldı. O gün ki... Təmraz İsamyılın əlindən tutdu, böyük oğlunu da yanına çağırdı, geriyə döndülər.
– Gedək evimizə, mən ayaqqabı taparam.