(Respublikamızın Əməkdar artisti Rejissor Mərdan Feyzullayevi düşünərkən)

Bu, təxminən, iki ilin söhbətidir. Bilmirəm, gecənin nə vaxtı idi. Mobiltelefonum zəng çaldı. Ala-sərsəm oyandım. Gecənin qaranlığında telefonumu götürdüm. Danışan Moskva "Dərviş" teatrının təsisçisi, rəhbəri və rejissoru, "Simürq kukla teatrının bədii rəhbəri və baş rejissoru Mərdan Feyzullayev idi. Salamlaşdıq. O çox sevincək və həyəcanlı bir səslə soruşdu:

-Bilirsən, mən haradayam?

Dedim:-Desən, bilərəm.

Telefonda qürurla gurlayan bir səs dalğalandı:

-Mən Nazim Hikmətin ceviz ağacına dönüb kimsədən xəbərsiz bitdiyi Gülxanə parkındayam.

"Gözəlim İstanbul və polis bunun farkında" olmasa da, özüm bunun farkındayam.

Mən özüm də həyəcanlandım:

-"Yarpaq-yarpaq" əllərinlə İstanbulu qucursanmı? "Kıvır-kıvır" kıvırlanıb, pırıl-pırıl uçursanmı? - deyə sual etdim.

Mərdan daha da böyük bir coşqu ilə cavab verdi:

-Lap elə Nazim Hikmətin özü kimi İstanbula "yüz min göz"lə baxır, "yüz min əll"ə toxunuram. Sinəmdə də sanki "yüz min ürək" döyünür...

Söhbətimiz necə də şirin idi... Çağlayan bulaq kimi axıb gedirdi...

Bundan bir neçə müddət sonra o mənə "Facebook" səhifəsində Nazim Hikmətin məşhur şeirindən aşağıdakı sətirləri yazıb göndərmişdi:

Yaşamaq -

Teslim olmadan,..

Boyun eğmeden,..

El-etek öpmeden

Yaşamaktır!..

Mən də tənbəllik etmədən aşağıdakı sözləri yazıb ona göndərmişdim:

Yaşamaq kişi işidir.

Kişi harada olsa, kişidir.

Moskvada, ya Gülxanə

parkında.

Nakişi ola bilmir

yaşamağın farkında.

İstanbulda gəzirsən...

Nazim Hikmət görünür

içimndəki ağrında.

Ağrılar yaşanırmış sənin

qara bağrında.

***

İradəmizdən asılı olmayaraq, bizi doğmalaşdıran bir çox ortaq məqamlar vardır: eyni kənddə doğulmuşuq, uzaqdan-uzağa qohumuq. Eyni məktəbdə mən müəllim, o, şagird olmuş, mən ondan doqquz yaş böyük olsam da, məndən altı yaş böyük olan həmkəndlimiz, görkəmli türkoloq və dövlət xadimi Aydın Mirsaleh oğlu Məmmədov hər ikimizin yaxın dostu olmuşdur. O zamanın bizim üçün ən böyük hadisəsi Qarabağ məsələsinin ermənicəsinə həlli şəraitində 1990-cı ilin 20 Yanvar sindromundan keçib Azərbaycanımızın müstəqillik əldə etməsi idi. O dövrün həyəcanlarını yaşayanlar Aydın Məmmədov fenomeninin kim olduğunu yaxşı bilirlər...

Elə ki, 1991-ci ilin 19 aprelində baş verən avtomobil qəzasında Aydın Məmmədovu itirdik, bu hadisə mənim "Aydın" poemamın yaranmasına səbəb oldu. Müəllif kimi onu deyə bilərəm ki, məzmun, mündəricə və tarixi həqiqətlərə sədaqət baxımından əsər maraqla qarşılandı. Beləliklə, "Aydın" poeması artıq 1989-cu ildən S. Rəhman adına Şəki Dövlət Dram Teatrının baş rejissoru olan Mərdan Feyzullayevin rejissorluğu ilə Şəki rayonu Kiş kənd orta məktəbinin şagirdlərinin və şəxsən mənim özümün ifamızda səhnələşdirildi və 1992-ci ilin 20 apreldə tamaşaya qoyuldu.

Bu hadisədən sonra tez-tez görüşürdük. Söhbətimizin ana xətti mənim yazmaqda olduğum "Kötük" pyesi üzərində olurdu. Ali məktəb illərini çıxmaq şərti ilə bütün həyatım kənd mühitində keçdiyindən Sovet dönəminin kənd mənəviyyatına vurduğu zədələri personajlarımın şəxsində təsvir etmək istəyirdim. Elə o vaxtlardan əsəri yazıb qurtarsam da, onun səhnə həllinə müxtəlif səbəblərdən nail ola bilmədik. 1999-cu ildən Mərdan Moskvada yaşasa da, telefonlaşmalarımız bir qayda olaraq davam edirdi. Şəkiyə gəldiyi zamanlarda isə mütləq görüşürdük. 2011-ci ilin yayı idi. Mərdan da, Bakıda yaşayan böyük qardaşı İlham da (Mən də onu böyük qardaş gözündə görürəm) kənddə idilər. Üçlü görüşlərimizdən birində böyük mütəfəkkir şair B.Vahabzadəni xatırladıq. Mərdan dedi: "Mənim Moskvaya gethaget vaxtım idi. O yandan da böyük şairimizin "Dar ağacı" pyesini səhnəyə çıxarmışdım. Deyəndə ki, Moskvaya gedirəm, Bəxtiyar Vahabzadəhəyəcanlandı:-Ay oğul "Dar ağacı"nı qoymusan, hara gedirsən?-deyə sual etdi."

Əvvəlcə gülüşdük. Sonra da dərin bir fikrə getdik. Daha sonra bu hadisə Mərdana B.Vahabzadənin dili ilə yazdığım şeirə çevrildi:

Əlinlə qurduğun "Dar ağacı"nı,

Səhnədə qoymusan, hara gedirsən?

İllərlə çəkdiyin ağrı-acını

Bəs niyə çəkməmiş dara gedirsən?

Geri dön, çoxsa da asılasılar,

Layiqsiz eləmə dar ağacını!

Qeyrətli adamlar şərəfləndirir

Namus ağacını, ar ağacını.

Ölüylə doludur hər tərəf, hər yan...

Asılıb qalıblar var ağacından.

Baxıb köynək-köynək tər tökür insan,

Utanır boş qalan dar ağacından

Vətənin özüdür bu dar ağacı,

Asılsan, Vətəndən asılmalısan.

Düşüb torpağına üzü qibləyə,

Dikəlib daşında qazılmalısan.

Sonra da Vətənin başının üstə

Böyük hərflərlə yazılmalısan.

***

Şəxsən mənə belə gəlir ki, Mərdanın rejissor kimi ən böyük uğurlarından biri də bir neçə il bundan əvvəl B.Vahabzadənin "Gülüstan" poemasını monopyes şəklində səhnələşdirməsidir. Hamımızın sevimlisi, istedadlı aktyor Şirzad Pirallahinin ifasında səhnə həllini tapan, Moskvada, Sumqayıtda, Şəkidə və digər mədəni mərkəzlərdə tamaşaya qoyulan bu monopyes rejissor Mərdan Feyzullayevin quruluşunda azadlığa təşnə B.Vahabzadə yaradıcılığının genelogiyasını nümayiş etdirirdi. Burada "Gülüstan" və "Şəhidlər" birləşdirilmişdi. Bu poemalardan birinin 1960-cı, digərinin 1990-cı ildə yazılmasına baxmayaraq, onların vahid bir süjetə malik olub, birinin digərinin davamı kimi ərsəyə gəldiyi görünürdü. Bu, əsil rejissor kəşfi idi. "Gülüstan" və "Şəhidlər" poemaları arasında Şəhriyarın, Məmməd Arazın, Xəlil Rza Ulutürkün istiqlal şeirlərindən parçalar verilməsi və onların "Gülüstan" və "Şəhidlər" axarında məharətlə birləşdirilməsi milli qeyrətin, işgüzarlığın və istedadın, bir sözlə, şüurları oyandıra biləcək şeirimizin və istiqlal poeziyamızın təntənəsi kimi səslənirdi.

Əlbəttə ki, yaşadıqca illər və hadisələr bir-birini əvəz etdi. Bir gün "Facebook"-da belə bir qeydə rast gəldim: "Vaqif müəllim, sən mənim beynimdəsən! Səndə şair olmamaq da günahdır, ay Kiş kəndi!!! Məndən Tovla qayasına salam de! 09.07.2015. Mərdan Feyzullayev. Tovla qayası bizim Kiş kəndi ilə üzbəüz dayanan dağın -Marxalın ayağından başınacan ucalan və ucaldıqca genişlənən möhtəşəm və dağın özü boyda bir qayadır. Onda mən yenə də Mərdan salamının ünvanına çatdırılmasına tələsdim:

"Məndən Tovla qayasına salam de!"

- Baş üstə!

"İstəyirəm qadasını alam, de!"

- Baş üstə!

"Qayam məni salammasa yadına,

Deyərsən ki, qurban olum adına,

Yadındamı, oturmuşduq daş üstə?

Uşaq idik, Böyük çaya baxırdıq,

İllər keçib, yaş gəlibdir yaş üstə,

Böyük çaya qoşulurduq, axırdıq.

Duman vardı qayadakı qaş üstə."

Dedim:- Vardır salamın da sayasası.

Durub getdim ... Bu da - Tovla qayası...

Qoyubdur Xan yaylağına başını...

Bardaş qurub Marxaldakı daş üstə.

Dedim: - Sənə Mərdan bəydən salam var.

Dedi: - Bəli, qəriblikdə balam var.

Salamı da, kəlamı da baş üstə.

Ürəyimiz boşalınca danışdıq.

Ayrı şeymiş dağla, daşla tanışlıq.

***

Rejissor dostum 2015-ci ilin ortalarında o mənə həm telefon, həm də kompüter vasitəsi ilə gözlənilməz bir təklif etdi. O, Səməd Vurğunun "Vaqif" pyesini yeni motivlər üzrə səhnəyə qoymaq istəyirdi. Düzü, bu təklifdən şaşırdım. Bu sadə iş deyildi. Qanadlı poeziyamızın az qala son həddi hesab etdiyim Səməd Vurğun şerinin poetik ruhuna xələl gələcəyindən qorxurdum. Mərdan isə məni ruhlandırırdı. Belə razılaşdıq ki, o, yeni motivlər olacaq səhnələri necə görmək istəyirsə, onları nəsrlə təsvir etsin, mən də şeirə çevirim. Göndərdiyi hissələrlə tanış olduqca belə bir qənaətə gəldim ki, Mərdan "Qarabağnamə"ləri dəfələrlə sətir-sətir oxuyub , mühakimə və müqayisə süzgəcindən keçirmişdir.

İşə başladıq... Bir ilə yaxın bir müddət beləcə keçdi. 2016-cı ilin yanvar ayının əvvəllərindən etibarən gəlib Şəki Dövlət Dram Teatrının qonaq otağında yerləşən Mərdan "Vaqif" pyesi üzərində gərgin və fasiləsiz işə başladı. İlk dəfə idi ki, Şəki Dövlət Dram Teatrının aktyorları nəzm ilə tamaşa göstərəcəkdilər. Bu məsul işin öhdəsindən gəlmək üçün bir olmaq, birgə olmaq lazım gəlirdi. Demək olar ki, hər gün görüşürdük.

İşin daha bir üstün və ümidverici cəhəti onda idi ki, aktyorların çoxu Mərdanın keçmiş dostları idilər. Aktyorlardan Xanlar Həşimzadənin, Əbülfət Salahovun, Akif Yusifovun, Aydın Əlibalayevin və başqalarının işə dərin bir məsuliyyətlə yanaşmaları Mərdana olan hörmət və sevginin təzahürü kimi özünü göstərirdi. Nəhayət, gözlənilən gün gəlib gəlib çatdı. 2016-cı ilin 12 mart günü necə də həyəcanlı idi...

Premyeraya Səməd Vurğunun gəlini- mərhum Vaqif Səmədoğlunun həyat yoldaşı Nüşabə xanım Vəkilova-Babayeva və Səməd Vurğunun nəvəsi-Yusif Səmədoğlunun qızı gəlmişdilər.Tamaşa qeyri-adi bir həyəcanla və sürəkli alqışlarla başa çatdı. Səməd Vurğun ocağının gəlini Nüşabə xanım Vəkilova-Babayevanın sevinc yaşları heç vaxt mənim yadımdan çıxmayacaqdır. O, aktyor heyətinə, xüsusilə rejissor Mərdan Feyzullayevə minnətdarlığını elə bir səmimiyyətlə bildirdi ki, o səmimiyyətə baş əyməmək mümkün deyildi.

"Vaqif pyesinin premyerasından sonra. Soldan:Vaqif Aslan, Ramiz Orsər,Hikmət Nəbiyev, S.Vurğunun gəlini Nüşabə xanım Vəkilova-Babayeva, rejissor Mərdan Feyzullayev, S.Vurğunun nəvəsi, Şirzad Pirallahi, Mirbala Səlimli.

***

Mərdanın daha bir xüsusiyyəti dostları və yaxınları ilə fəxr etməsi idi. "Vaqif" pyesinin uğurlu səhnə həllindən sonra o daha da ruhlanmışdı. Yaxınlarına baş çəkir, dostları ilə görüşürdü. Bu görüşlərdə yaddaşlar və xatirələr oyanır, göz və könül xoşluğu yaşanırdı. O hər şeydən əvvəl valideynləri və qardaşları ilə fəxr edirdi. Axı, onlar sadə, səmimi və xeyirxah adamlar idilər. Xüsusilə II Dünya müharibəsinin odu və alovları arasından keçib gələn atası həyat məktəbi qədər zəngin idi. Necə fəxr etməmək olardı?

2016-ci ilin 9 May günü Moskvada yaşayan Azərbaycanlılar II Dünya müharibəsi ərəfəsində o zamankı SSRİ-ni müdafiə edən valideynlərinin portretlərini başları üzərində tutaraq Qızıl Meydana nümayişə çıxmışdılar. Onların arasında Mərdan Feyzullayev də da var idi. O, "Xocalı faciəsi: tarixi uzaq deyil" (Xodjalinskaə traqediə: sroku davnosti ne podlejit. Tula, 2007.) kitabının müəllifi, həmyerlimiz Cəfər Sadiqlə yanaşı addımlayırdı. Cəfər Sadiq dostu Mərdanın atası Qafıl oğlu Əhmədiyyənin portretini bayraq kimi yüksəklərə qaldırmışdı. Kəndi, şəhəri və ölkəsi, ata-anası, qohum - qadaşı və ətrafı ilə fəxr edən bu insanlar dünyanı iblislikdən xilas edən əsil qəhrəmanlar kimi görünürdülər. Onlara qibtə etməmək mümkün deyildi. Facebook-da onları izlədikcə qət etdim ki, xoşbəxtliyin bünövrəsində süd və sümük halallığı durur. Haqqa və ədalətə arxalananlar yenilməz olurlar. Faşizm üzərindəki qələbənin 71 illiyi Azərbaycan və Azərbaycanlılar üçün iblis üzərində qələbə simvolunda idi. Onların baxışları haqsızlığa və qədirbilməzliyə tuşlanan lazer şüalarını xatırladırdı.

Baxdım, baxdım doyunca.

Mənə elə gəldi ki, Qızıl Meydan boyunca

Dolaşır addım-addım ruhu veteranların...

Mənası sözə sığmır həyəcanlı anların.

Ruhlar övladlarının durmuşdu başı üstə.

Sanki yaş gəlməmişdi kimsənin yaşı üstə.

Canlanmışdı onların dayanmış həyatı da.

Dayanmışdı, elə bil, Kremlin saatı da.

Süzürdü bu səhnəni heyrət içində hamı.

Gələcəyə üz tutan möhtəşəm izdihamı.

Sinəsi medallı, döşləri nişanlı, şöhrətli və şanlı ata-anaların övladları başları üzərində bayraq kimi tutduqları portretlərlə sanki demək istəyirdilər: "Dünya, sən xoşbəxt olasan deyə doğulmuşuq!"

***

Bundan bir ay sonra "Vaqif" pyesinin paytaxtda oynanılacağı xəbərini eşitdik. Mərdan Moskvadan, mən isə Şəkidən Bakıya yola düşdük. Bakıda görüşdük. Yeni motivlər üzrə yazılan "Vaqif"in paytaxtda necə qarşılanacaığı məni daha çox maraqlandırırdı. Axı, o yeni motivləri mən nəzmə çəkmişdim...

2016-cı il iyun ayının 7-si və 8-də Bakıda Musiqili Teatrda səhnəyə qoyulan "Vaqif" pyesi yenə də tamaşaçı rəğbəti qazandı. Tamaşa ilə bağlı rəylər və yazılar da elmi sanbalına görə diqqəti cəlb edirdi. Bu-böyük hadisə idi. Səməd Vurğun şəxsiyyətinə hörmət, tarixə və tarixi həqiqətlərə sədaqət burada aparıcı rol oynamışdı. Quruluşçu rejissoru və ssenari müəllifini qonararsızlıq da məqsədə gedən yoldan yayındıra bilməmişdi.

Sabir Rüstəmxanlı, Asif Rüstəmli, Ədalət Tahirzadə, Əli Əmirli, Fəxrəddin Meydanlı, Ənvər Əhməd, Ələddin Əsədzadə kimi ziyalıların rəğbətini qazanmış tamaşa KİV-in gündəmində özünəməxsus yer tutmuşdu. Mərdanın mərdanəliyinə və rejissor cəsarətinə heyran qalanların sayı çox idi.

Bakıda olan görüşlərimizdə Mərdan yenidən neçə il bundan qabaqkı söhbətimizə qayıtmış, "Kötük" pyesini tamaşaya qoyacağını, "Hüseyn xan Müştaq" üzrə film çəkmək fikrində olduğunu təkrar-təkrar vurğulamışdı. Əlbəttə ki, mən bundan çox sevinmişdim...

***

Bu isə, təxminən il yarım bundan əvvəlin söhbətidir. Yenə də gecə idi. Yenə də telefonum zəng çaldı. Götürdüm. Danışan İlham Feyzullayevdi. İlham bura qədər təsadüf etmədiyim qəribə bir intonasiya ilə danışırdı:

-Gecənin bu vaxtı sənə zəng edirəm. Dərdimi dağıtmağa, hüznümü bölüşməyə adam axtardım. Ağlıma birinci sən gəldin.

-Böyük qardaş, axı, nə olub?

-Mərdan dünyasını dəyişib.

Söz tapa bilmədim. Sarsıldım. İşıqları söndürülmüş otaqda dünya başıma fırlandı.