Sudan yazıçısı Tayib Salih (1929-2009) XX əsr ərəb ədəbiyyatının məşhur nümayəndələrindən biridir). Onun tematik trilogiya hesab edilən "Zeynin toyu”, "Quzeyə köç mövsümü” və "Bəndər şah” əsərləri dünyanın bir çox dillərinə tərcümə olunub və böyük rəğbət qazanıb. Mehman Cavadoğlu bu əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə edib. Adalet.az həmin tərcümədən bəzi parçaları öz oxucularına təqdim edir.

BEŞİNCİ FƏSİL

Səhər tezdən babam gilin qapısının ağzındaydım. Qapı köhnə olsa da hələ möhkəm idi. Onun düzəldilməsinə yəqin ki, bütöv bir qoz ağacı sərf olunub. Bu qapını kəndimizin mahir ustası Vad əl-Basır düzəldib. O, dülgərlik peşəsini məktəbdə oxuyub öyrənməsə də, əlindən sakiya təkəri də, onlarçün halqa da, qapı da, bir sözlə, hər şey düzəltmək gəlirdi. Üstəlik, çıxığı yerinə salmağı, sınmış sümüyə təpitmə qoymağı, yaranı dağlamağı, qan almağı da bacarırdı. Eşşəklərdən yaxşı baş çıxardırdı. Kənddə heç kim əvvəlcədən Vad əl-Basırla məsləhətləşmədən eşşək almazdı. O hələ sağdır, amma öz peşəsiylə çoxdan vidalaşıb, daha babamın evindəki qapılardan düzəltmir. İndi bir az cavan olanlar Omdurmanda fıstıq ağacından, hətta dəmirdən də qapı düzəldildiyini bilir və gedib ordan alıb gətirirlər. Nasoslar peyda olandan sonrasa daha sakiyə də heç kimə lazım olmadı.

Qapının arxasından bərk gülüş səsləri gəldi və mən babamın cingiltili gülüşünü, Vad ər-Rəisin qarnını tutub şaqqanaq çəkməsini, doyunca yeyib mıxlanmış başqa bir adamın qəhqəhəsini asanlıqla bir-birindən ayırdım. Bəkrinin səsini də tanıdım. Bint Məhcub bərkdən, əsl kişi kimi gülürdü. Sanki bağlı qapının arasından onların hamısını görürdüm. Babam xəz dərili canamazın üstündə oturub səndəl ağacından düzəldilmiş təsbehini çevirirdi. Təsbehin daşları sakiya navalçası kimi onun barmaqlarının arasından eyni ardıcılıqla keçirdi.

Babamın köhnə dostları Bint Məhcub, Vad ər-Rəis, Bəkri alçaq taxtın üstündə rahatlanmışdılar. Babam sidqi-ürəkdən inanırdı ki, hündür taxt şöhrəstpərəstlik, alçaq taxtsa təvazökarlıq əlamətidir.

Taxta dirsəklənmiş Bint Məhcubun digər əlində siqaret var idi. Vad ər-Rəisin bığlarının ucundan ədəbsiz əhvalatlar axıb tökülürdü. Bəkri həmişəki kimi öz aləminə qapılmışdı.

Babamın böyük evi nə daşdan, nə də bişmiş kərpicdən hörülmüşdü. O, torpaqdan, buğda yetişdirilən adi torpaqdan idi. Ev tarlanın davamı kimi düz onun kənarında tikilmişdi. Həyətdə əncir və akasiya ağacları əkilmişdi. Ətrafdakı sahədə bitən bitkilər evin rütubətdən kif basmış divarlarında da göyərirdi.

Evin içi daha çox labirintə oxşayırdı. Onun necə tikildiyini bir allah bilir. Hər halda, bu ev bir, hətta on ilə indiki səviyyəyə çatmayıb. İçəridə çoxlu sayda böyük və kiçik otaqlar var. Bu otaqlar ehtiyac olduqca tikilib və kortəbii şəkildə əvvəlki otaqlara calanıb. Babam bir balaca pul toplayan kimi evə yeni bir otaq artırılırdı. Onun fikrinə görə pul adama ona görə lazımdır ki, tiksin. Evdə dəhlizlər nəzərdə tutulmamışdı, otaqlar bir-birinin içinə açılırdı. Qapılar o qədər alçaq idi ki, girib-çıxanda alnının tirə toxunmaması üçün əyilmək lazım gəlirdi. Ümumiyyətlə, qapı qoyulmamış otaqlar da var idi. Bəzi otaqlar pəncərəli, bəzisi pəncərəsiz idi, bəzilərinin divarları hamar, bəzilərinin divarlarısa çınqıl, qara gil və təzək qarışığıyla malalandığı üçün kələ-kötür idi. Tavan və çatlar palma ağaclarının, nil akasiyalarının budaqlarından və gövdəsindən, dam örtüyüsə palma yarpaqlarından idi.

Yayda ev sərin, qışda isti olur. Zahiri görkəmindən möhkəm evə oxşamır, əlbəttə, yalnız zahiri görkəmindən, çünki onun möhkəmliyi zamanın öz sınağından çıxıb.

Mən ala qapıdan içəri girib yan-yörəyə göz gəzdirdim. Həyət çox büyükdür. Sağ tərəfdəki döşənəklərin üstündə xurma və qabıqlı istiot qurudulurdu. Sol tərəfdə buğda və paxla kisələri yığılmışdı. Bəzilərinin ağzı tikilmiş, bəzilərinin ağzı açıq idi. Uzaq bir küncdə keçi acgözlüklə arpanı gözünə təpir, çəpişsə onun əmcəyini əmirdi. Evin ovqatı sahələrlə sıx bağlıydı, nəbzi əkin-biçinlə vururdu. Tarlalar göyərir – evdə şənlikdir, quraqlıq sahələri məhv edir – evdə matəmdir.

Babamın evinin iyini dünyanın bütün qoxuları arasında dərhal tanıyıram. Məgər un, bibər, xurma, paxla, lobya, dəvətikanı kimi müxtəlif qoxuların qarıışığından ibarət olan bu iyi unutmaq olar? Bütün bunlarsa böyük bir manqalın üstündə tüstülənən buxurun xoş ətri içində boğulur.

Bu rayihə daim mənə, demək olar ki, hər şeydən imtina eləyən tərki-dünya babamın allaha ibadət etmək üçün lazım olan ləvazimatlardan ötrü son qəpiyini də əsirgəmədiyini xatırladır. Üstündə namaz qıldığı, soyuq gecələrdəsə yorğan kimi üstünə saldığı iri canamaz üç bəbir dərisindən tikilmişdi. Misdən hazırlanmış, hər tərəfi rəsm və naxışlarla bəzədilmiş dəstnamaz parçı mis məcməyinin üstünə qoyulmuşdu. Babam səndəl ağacından düzəldilmiş təsbehiylə xüsusi qürur duyurdu. Onu nazla çevirir, üzünə yaxınlaşdıraraq əvvəcə sol, sonra sağ yanağına sıxır, ləzzətlə iyləyərək qoxusunu sinəsinə çəkirdi.

Bir də görürdün gözlərini qıyıb xatirələrə dalırdı. Bu vaxt, allah eləməsin, nəvələrindən biri ona mane olsun. O zaman təsbehi uşağın balaca başına döyəcləyərək qışqırırdı: "İtil burdan, şeytan”.

Evdəki otaqlar və həyətdəki palmalar kimi allaha ibadət törəninin də öz mənası var idi. O da insanın keçmişini, yaşanmış ömrünün illərini canlandırırdı.

Qapının ağzında duyduğum ləzzətdən zövq alaraq yavaşıdım. Hər dəfə kəndimizə dönərkən babamın evinin astanasında məni eyniylə bu cür hisslər bürüyür. Olduqca qoca, qüdrətli, həyatda çox şeylər görmüş bu adamın yer üzündəki mövcudluğundan doğan sevinc və heyrət hissləri. Babamı qucaqlayanda ruhuma tayı-bərabəri olmayan, misilsiz bir qoxu çökürdü – sanki sərdabənin xəfif sərinliyinə südəmər uşaq nəfəsinin hərarəti qarımışmışdı.

Onun yavaş, sakit səsi dərhal adamda inam yaradırdı. Danışanda mənə elə gəlirdi ki, bizim qayğılar, qayğılar, yalnız qayğılar vəd eləyən narahat gələcəyimizə körpü salır. Gələcək uzaqlarda çox tutqun görünür. O öz bitkin formasına düşməyib, sirli, əsrarəngiz dağ zirvəsi kimi qatı dumana bürünüb.

Sənaye Avropasıyla müqayisədə biz kimik? Kasıb kəndlilər, vəssalam! Ancaq babamı qucaqlayanda mən özümü bəstəkar təbiətin yaratdığı simfoniya kimi zəngin və güclü hiss edirəm.

Yox, mənim babam hündür, yaşlı ağaca bənzəmir. Onu kökləri yerə möhkəm oturmuş qollu-budaqlı palıdla müqayisə etmək olmaz. Əgər ağaclarla müqayisə eləmək lazımdırsa, onda babamı Sudanın səhralarında bitən qalın qabıqlı, iti tikanlı balaca sayali ağacına bənzətmək olar – axı, ölümün özü belə onların qarşısında gücsüzdür. Bu ağaclar öz həyat enerjisini yavaş-yavaş, xəsisliklə xərcləyir. Babam da belədir. Bütün azar-bezarlardan, aclıq və müharibələrdən sağ çıxmağı bacarıb. İndi onun yaşı yüzə yaxınlaşsa da, dişlərinin hamısı yerindədir. Dar gözləri ensiz yarığa oxşayırdı, elə bil koruş idi, əslindəsə, bu gözlər hətta qaranlıqda da görürdü. Üzgün bədəni quruyub qırışmışdı. Zərrə qədər də piyi yox idi. Sümükləri nazilsə də, dərisi və əzələləri qartısa da hələ ki, eşşəyin belinə rahat qalxır və hər gün evdən sübh alatoranlıqda çıxıb məscidə piyada gedir.

Mən oturub rahatlanana qədər babam gözlədi, sonra gülüşünü güclə boğaraq, ətəyiylə gözünün yaşını silib dedi:

-Vad ər-Rəis, allaha and olsun ki, sənin danışdığın əhvalatdan adamın qarnı sancır.

Vad ər-Rəis mənim gəlişimlə yarımçıq kəsdiyi əhvalatın ardını danışmağa davam elədi:

-Hə, beləliklə, hacı Əhməd, həmin qızı eşşəyə mindirib öz qabağımda oturtdum, osa ora-bura burulmağa, fırfıra kimi fırlanmağa başladı. Sağa-sola əyilir, yuxarı atılıb-düşür və birdən tarappp! Əynindəki bütün paltarı çıxıb töküldü. Baxıram, gözlərimə inanmıram. Anadangəlmə, lümlüt qarşımda oturub. Özü də, deyəsən, nil kənizlərindən idi. Hacı Əhməd, deyim, sən də bil. Döşləri dimdik durub göz deşirdi. Necə də gözəl idi! Dərisini elə bil yağ sürtüb hamarlamışdın, ay işığında parıldayıb rəngdən-rəngə düşürdü. Az qala, dəli olmaq mümkün idi. Günəbaxan sahəsində çılpaq bir yer görüb, eşşəyin belindən endim, əlbəttə, mənimlə birlikdə o da aşağı düşdü. Təzəcə onu bərk-bərk qucarlamaq istəyirdim ki, qarğıdalıların arasından şırıltı gəldi, sonra hansısa bir səs soruşdu: "Orda kim var?” Cavanlığımızda biz nələr uydurmamışıq, hacı Əhməd! Birdən ağlıma gəldi ki, özümü ifrit kimi qələmə versəm necədir? Yəqin, dadıma çatar. Və şeytanın da həsəd aparacağı vəhşi bir səslə anqırdım. Qumu hara gəldi sovurur, özümü dəli kimi aparıram. Həmin adam qorxub dabanlarına tüpürdü. Necə bilirsiniz, bu kim olsa yaxşıdır? Mənim öz əmim İsa. Sən demə, o məni günəbaxan sahəsinə kimi izləyirmiş. Qızı düz toyun içindən çıxardıb aparan andan gözünü məndən çəkməyb. İfrit kimi tullanıb-düşdüyümü görəndə elə bilib ki, mənə nəsə olub. Allah kömək olmuş, səhəri hava açılar-açılmaz atamın yanına gələrək, hər şeyi əvvəldən axıra kimi necə var, eləcə də ona danışandan sonra dedi: "Sənin oğlun murdar şeytandır. Əgər bu gün ona arvad tapmasaq, kənddəki bütün qızları korlayacaq və rüsvay olacağıq”. Bax, elə həmin gün məni Rəcəb əmimin qızıyla evləndirdilər. Allah ona rəhmət eləsin, bir müddətdən sonra zavallı qız doğuş vaxtı öldü.

Bint Məhcub xeyli güləndən sonra, siqaretdən tutulmuş xırıltılı kişi səsiylə dedi:

-Görürəm, az qala, lap uşaqlıqdan belə şeylərə aludə olmusan.

-Heç olmasa sən dinmə, Bint Məhcub, – deyə Vad ər-Rəis kefini pozmadan cavab verdi. – Kim olmasa da sən bu işlərdə ustasan. Səkkiz ər basdırmısan, indi də kimsə çıxsa fürsəti əldən verib "yox” deməzsən, hərçənd, artıq yaşlı arvadsan.

-Nə etmək olar, – babam dedi. – Bint Məhcub kimisini bütün dünyada axtarıb tapa bilməzsən.

Bütün bu vaxt ərzində gülməkdən kəlmə də kəsməyə macal tapmayan Bəkri Bint Məhcuba tərəf dönüb dilləndi:

-De görüm, ərlərindən hansını daha çox sevmisən?

-Vad əl-Bəşiri, – deyə Bint Məhcub fikirləşmədən cavab verdi.

-O cins ayğıra oxşayanı? – deyə Bəkri bildirdi. – Onun şam yeməyi həmişə keçilərə qismət olurdu.

Bint Məhcub barmağının ucuyla siqaretin külünü döşəməyə çırpdı:

-İnanın ki, o məni qucaqlayanda xöşbəxtlikdən ölüb qurtarırdım. Axşam namazı bitən kimi yanıma gəlidi. Biz sübh şəfəqləri düşüncə bir-birimizi oxşayırdıq. Sübh azanını eşidən kimi deyirdi: "Oh allah, oh Bint Məhcub.”

-Həyatının yaxşı dövründə, enerjisinin coşub daşdığı vaxtda sən onu qəbirə gömdün, – babam dedi.

-Sən nə danışırsan, sadəcə olaraq, tale ona az ömür qismət eləmişdi, – deyə Bint Məhcub təbəssümlə cavab verdi. – Bizim burda danışdığımız şeylərdən hələ ölən olmayıb.

Bint Məhcub saçları qara məxmər rəngli, uca boylu bir qadın idi. Yetmiş yaşı olsa da, indi də sifətinə baxanda bir vaxtlar necə gözəl olduğu hiss edilirdi. Kənddə onu tanımayan, çox vaxt açıq-saçıqlığıyla seçilən söhbətlərinə heç olmasa gecəyə kimi oturub qulaq asmaq istəməyən bir kimsə tapmaq çox çətin idi. O, siqaret çəkir, çaxır içir, ən latayır söyüşlər söyür, bir sözlə, özünü kişi kimi aparırdı. Deyilənə görə, anası hansısa yerli sultanların birinin qızıydı. Bint Məhcub yalnız kəndin məşhur və varlı kişilərinə ərə gedir, bir-birinin ardınca onların dalından dəyir və hər dəfə dul qalanda xeyli varlanırdı. Vur-tut bir oğul doğsa da, qızlarının sayı-hesabı yoxdur. Onların hamısı təkcə gözəllikləriylə yox, həm də açıq-saçıq söhbətləriylə öz analarına oxşayırdı.

Belə bir əhvalat danışırlar. Bint Məhcubun qızı ərə gedir, ancaq onun adaxlısı anasının çox da xoşuna gəlmir. Toydan sonra onlar kənddən gedir və bir ildən sonra qayıdırlar.

Qyıdandan sonra Bint Məhcubun kürəkəni ziyafət düzəltmək və arvad qohumlarının hamısını ora dəvət eləmək qərarına gəlir. "Bilirsən nədir, – arvadı ona deyir, – anam ağzına nə gəldi danışmaqdan utanıb eləmir. Yaxşısı budur, onu ayrıca dəvət edək”.

Belə də edirlər. Bişirib-düşürür və qayınananı şama çağırırlar. Bint Məhcub yaxşı yeyib-içəndən sonra qızına deyir: "Əminə, bu kişi sənə layiq deyil. Yaxşı evin-eşiyin, qəşəng pal-paltarın var. Yoldaşın sənin əl-qollarına qızıl qolbağlar düzüb, boynunu mirvariylə bəzəyib. Ancaq bunlar hamısı boş şeylərdir. Sifətindən görürəm ki, yataqda ondan heç bir ləzzət görmürsən”. Kürəkənsə yanlarında durub hər şeyi eşidir. "Əsl kişiylə yatmağın nə olduğunu bilmək istəyirsənsə mən münasib adam tanıyıram. Əgər o, yanına gəlmək istəsə, arxayın ola bilərsən ki, səni doyurmayınca, ürəyinin yanğısını söndürməyincə səndən əl çəkməyəcək.” Əminənin əri bu sözlərdən necə əsib-coşmuşdusa, elə orda həmişəlik onunla vidalaşmışdı.

-Qulaq as, – deyə Bint Məhcub Vad ər-Rəisə tərəf döndü, – sənə nolub? İki ildir bir arvadla qane olub oturmusan. Hərarətin soyumayıb ki?

Vad ər-Rəislə babam mənasını mənim sonra başa düşdüyüm baxışlarla baxışdılar.

-Düz sözə nə deyəsən. Mənim sifətim şeyx sifəti, ürəyim yeniyetmə ürəyidir. Bəlkə sən mənə yarayan hansısa boşanmış və ya dulcığaz birisini tanıyırsan?

-Xeyirxah məsləhətə qulaq as, Vad ər-Rəis, – deyə Bəkri söhbətə qarışdı. – Səndən nə adaxlı? Qocalmısan, yetmişi çoxdan vurmusan. Artıq nəvələrinin də uşaqları var. Utanmırsan? Hər il bir toy eləmək keçir könlündən. Daha ağır oturub batman gəlmək vaxtıdır. Yaxşısı budur, uca və əlçatmaz olan allahla görüş gününə hazırlaş!

Bint Məhcubla babam bir ağızdan gülüşdülər, Vad ər-Rəissə ona təhqiramiz cavab verdi:

-Sən belə şeyləri nə qanırsan! Sənə, elə hacı Əhmədə də bir arvad kifayətdir. Onlar ölüb sizi tək qoysalar da, yenidən evlənməyə cəsarətiniz çatmaz! Hacı Əhməd bütün günü namaz qılır, Qurandan surələr oxuyur, elə bil cənnət ancaq ondan ötrüdür. Bəs sən, Bəkri, sən nəyə lazımsan? Hey pul yığırsan, ölənəcən də yığacaqsan. Allah böyük və qüdrətlidir, evlənməyə xeyir-dua verdiyi kimi, boşanmağa da izn verir. Allah nə deyir? "Ya onları xoşluqla saxlayın, ya da xoşluqla yola salın”. Onun başqa bir sözünü də xatırlayın: "Qadınlar və kişilər dünyanın bəzəyidirlər”.

Mən ona etiraz eləyib dedim ki, Quranda "qadınlar və kişilər” yox, "kişilərin pulu” yazılıb.

-Orda nə yazılmğından asılı olmayaraq, – Vad ər-Rəis davam elədi, – mən özüm dəqiq bilirəm ki, ər-ərvad həyatının zövqü- səfası bütün dünyəvi ləzzətlərdən üstündür.

Uzun və iynə kimi nazik ucları yuxarı qatlanmış bığlarını eşən Vad ər-Rəis sol əlilə sanki tutqun sifətinə yapışdır