-Bizim iki kəndimiz olub: ana tərəfdən Ağdamın Quzanlı, ata tərəfdən isə Laçının Oğuldərə kəndləri... Biz adətən, uşaq vaxtı ailəliklə kəndə yollananda birbaşa Laçına getmirdik. Əvvəlcə Quzanlıda ayaq saxlayar, orada müəyyən qədər ləngiyər, daha sonra isə Oğuldərəyə gedərdik. Qayıdanda da həmin qayda isə Bakıya geri dönərdik.

-Amma bizim kəndə gedib çıxmağımız ayrı bir dastan idi. Atamı camaat, el-oba çox sevərdi. Biz kəndə çatanda səhəri xəbər yayılardı ki, Ağa müəllim ailəsi ilə birlikdə gəlib, onda hamı həyətimizə axışardı. Həyət deyəndi ki, dağ evləri bir–birinə sıx tikilərdi. Aralarında çəpər görməzdin. Kimsə bəzən öz bostanını-bağını çəpərləyərdi, amma evlər arasında xüsusi çəpər, arakəsmə heç zaman olmazdı. Evin qarşısındakı boş həyətyanı sahəyə hamı yığışardı. Bu, həm onlar, həm bizim üçün bayram kimiydi. Camaat bizi çox sevər, əzizləyərdi. Qadınlar, gəlinlər, qızlar çoxusu əlində payla bizimlə görüşməyə gələrdilər.

"Mən sizə 1992-ci ilin avqustundan danışıram. O zamandan ki, Laçın artıq üç ayıdı işğal olunmuşdu, bizim kəndin camaatı Kəlbəcər üzə adlamışdı, qonşu rayonda da bənd almayıb Murovun Gəncə üzünə aşmışdı, dağların dumanlı-çiskinli ətəyində, günün eyni açılmayan acı bir yurdda, taleyin yolu üstündə alaçıq qurub xəbər gözləyirdi. Bir azdan o camaat arxayınlaşıb gəldiyi yolla geri qayıdacaqdı, qışı kənddə çıxarıb, yazda bu dəfə Kəlbəcər işğal olunanda öz ocağının qırağındaca mühasirəyə düşüb, yalnız möcüzə sayəsində girov düşməkdən qurtulacaqdı…

-Kəndə çatanda ilk ona çalışardım ki, tezcənə tay-tuşlarımı görüm. Bir yazımda da yazmışdım ki, kəndə təzə çatanda bizi dağ suyundan içməyə, çayda çimməyə qoymazdılar. Yəni, havamız dəyişib deyə, qızdırıb- xəstələnməyimizdən qorxardılar. Bunun üçün tədricən dağ havasına alışmaq lazım idi. Birdən-birə arandan dağa gedəndə iqlim kəskin şəkildə dəyişərdi. Bizim dağlarımız da ki, ən ucqar, ən hündür dağlar... Oğuldərə Kəlbəcərə daha yaxın kənddir... Laçın böyük rayondur, bir tərəfi Qubadlıdır, bir tərəfi Kəlbəcər... Biz Kəlbəcərə yaxın idik. Oraların çox gözəl təbiəti vardı; yaşıl dağlar, göy çəmənlər, otlaqlar, biçənəklər...

-Biçənəklərin yaz vaxtı-may ayında camaat yavaş-yavaş dağa, daha doğrusu, dağımızın da öz "dağ”ına - yaylağa köçərdilər. Yaylaqlar kənddən o qədər də uzaq deyildi. Kəndin bütün ətrafı göy biçənəklər olduğu üçün, onları heyvanlar otlamasın deyə, el yaylağa köçərdi. Elə həmin biçənəklər yavaş-yavaş qalxmağa başlayanda bizə yaylağın yolu görünərdi. Kənddə tirələr, nəsillər olur. Orada da hər nəslin öz yaylaq yeri vardı. Çünki bütün kəndin bir yaylağa, bir yurda sığınmağı mümkün deyildi. Bizim tirəmizin –Elyas uşaqlarının, yəni İlyasovların Pirimboynu deyilən çox gözəl yaylaq yeri vardı. Sonradan camaat bir az da uzağa köçdü ki, biçənək yerləri daha da genişlənsin.

-Haraya getsəm, özümlə kitab aparardım. Elə yaylaqlara da kitabsız getməzdim. Gecələr arxacda –heyvanların yatdığı yerdə qarovulda durardılar. Alaçıqların arasında, heyvanların saxlandığı geniş yer idi arxac... Adamlar növbə ilə qarovula durardılar ki, gecələr heyvanlar oğurlanmasın. Dağlarda çox usta oğrular olardı ki, itlərin, gözətçilərin arasından keçib heyvanları, atları oğurlaya bilirdilər. Gecələr olub ki, səhərə qədər tay-tuşlarımla arxaclara gözətçi qalmışıq.

Mən dağda heç nədən qorxmazdım, ildırımdan başqa. O zaman da elə ildırım çaxırdı ki, dağlar silkələnirdi. Fikirləşirdik ki, kaş bizi ildırım vurmasın. O elə bir ani şey, dəhşətli qüvvədir ki, qarşısını heç nə ala bilməz. Deyim var ki, ildırım tək ağac altında vurar adamı. Mal-heyvan yanında səni haqlayar. Belə bir inanc var ki, ildırım çaxan zaman gərək atdan enəsən. Atın qulağı ildırımı çəkir. Əslində, bu, qulaq çəkmək məsələsi deyil. İldırım həmişə hündür yeri vurar. Sən də at üstündə hündürdəsən axı.. Odur ki, gərək, vaxtında düşəsən... Bir var meşə, bir var, tək ağac. Həmin tək ağac ildırımı özünə çəkir. O gündən beləcə salamat çıxdıq. Amma indi hətta o günün özünü də həsrətlə xatırlayıram.

Kənddəki günlərdən...

-Əmimgillə təsərrüfatımız bir idi. Sən deyən, bir o qədər də qoyunumuz olmazdı. Bir neçə inəyimiz vardı:onları da yaylaqda örüşə buraxar, hava qaralanda özləri geri qayıdardılar. Qoyun-quzumuz çox da olmazdı. Sonradan artdı. Əmimin uşaqları böyüyəndən sonra qoyun-quzunun sayını da artırdılar. Amma o da qismət olmadı, hamısı işğaldan sonra orada qaldı.

Biçənəklərə tez-tez gedərdim. Sovxozun işinə yollanardım. Mənim kəndin sovxozunda öhdəliyim yox idi. Amma tay-tuşların hamısı gedirdilər deyə, mən də onlara qoşulardım. Biçənlər biçir, yığanlar yığırdı. Mən də oğlanlara, qızlara qarışıb ot yığmağa gədərdim. Yadımdadır ki, bir dəfə əmim Bakıya gələndə dedi ki, sənə sovxozda bir az qonarar yazmışdılar, onu da mən aldım. Təbii ki, simvolik məbləğ idi, amma saymışdılar, işə qiymət vermişdilər.

-Hər il gedəndə kənddə ayrı bir qıza vurulurdum. Çox vaxt da həmin qızın eşqinə dağa-biçənəyə gedərdim. Həm də tay-tuşlarım, dostlarım da mənə maraqlı idi. Kəndimizdə mövhumat, xurafat olmayıb. Oğlanlarla qızlar arasında çox səmimi, saf münasibət vardı. Hər şey çox şəffaf, aşkar idi. Sənə deyim ki, bizim ana kəndimiz Quzanlıda bir oğlanla bir qız açıq-aşkar söhbət eləsə idilər, bu, yaxşı qarşılanmazdı.Ya onların arasında bir qohumluq əlaqəsi, ya da sinif yoldaşlığı olmalı idi. Amma dağ camaatı daha azad olur. O demək deyil ki, onlar komplekslərdən xalidirlər. Əksinə, orada bəzi qaydalar daha sərtdi. Ümumi mənada səmimiyyət güclüydü. Sovxozun otunu yığmağa gedəndə çox səmimi zarafatlarımız, deyib-gülmələrimiz olurdu. Başımıza müəllimlər təhkim olunmuşdular. Elə onlarla birgə deyib-gülürdük, birlikdə çörək yeyirdik, bulaq üstə gedirdik. Yəni, həyat çox şən idi...

-Bizim kəndimizin ətrafında xeyli bulaqlar vardı. Bulaqların suyu da bir-birindən fərqli tamda olardı. Qadınlar bulaqların ətrafında çox toplanmırdılar. Ancaq təbii ki, söhbət etmədən də dayanmırdılar. Toy, yas məsrasimləri üçün toplaşıb məsləhətləşirdilər.

Əmimin ailə qurmağı da yadımdadır. 1977- ci ildə oldu toyu… Məclis 2-3 gün çəkdi. Babamın evi balacaydı. Sonradan əmimlə atam köməkləşib, o evi sökərək yerində daha genişini tikdilər. Yeni evin tikintisi bir neçə il çəkdi. Əmimin həmin ev üzərində əziyyəti çox oldu. Övladları, xüsusən də böyük oğlu İmdad böyüdükdən sonra təsərrüfat işlərində ona kömək oldular. İşğala az qalmış əmimgil təsərrüfatlarını genişləndirmişdilər. Təəssüf ki, işlərini axıra çatdırmaq mümkün olmadı.

"Vətənim adamlar”

"…Çınqılın başından fermaya enəndə qabağımızdan bir it qaçdı, bizi görən kimi səssiz-səmirsiz, hürmədən, zingildəmədən bir göz qırpımında yox oldu. Heç qorxmağa da macal tapmadıq. Ancaq mən o iti tanımağa macal tapdım – fermanın itlərindən idi. O itlər bir neçə ay irəliyəcən atlını atdan salırdı, uçan quşa sıçrayırdı. İndi o itlərin qalanı hardaydı – köçəköç vaxtı mal-heyvana qoşulub getmişdimi, acından ölmüşdümü, düşmən buralara "əl gəzdirəndə” güllə qabağına çıxmışdımı – bilmirəm, ancaq nəydisə, qabağımızdan qaçan itin gözü möhkəm qırılmışdı, bəlkə də gözünün qabağında itləri hürdüyünə görə öldürmüşdülər. Burası bəlliydi ki, o it daha özünü bu yerin-yurdun yiyəsi saymır, qorumağa obası, hürməyə doğma adamı qalmayıb, yuvası bir gecədə yağı düşərgəsinə dönüb, zənciri qırmağına qırıb, ancaq azad ola bilməyib, getməyə yer tapmayıb və indi heç acından ölmək qorxusu da onun insana etibarını, sədaqətini geri qaytara bilməz…

Bu şeirini hələ işğaldan əvvəl yazmışdı. Yaşlı vaxtlarını kənddə keçirməyi arzulayırdı.Şəhərə heç vaxt alışa bilmədi. Hətta kəndə ailəmizçün ev də tikməyi planlaşdırırdı. Ancaq işlər elə tərsinə döndü ki, biz kəndə yox, kənd bizə tərəf gələsi oldu…

"İndi Laçın böyüyüb Azərbaycan boyda olub. Mənim kəndlilərim neçə-neçə bölgəyə dağılıb. Hərdən onların arasında oluram. Ancaq doğma üzlər içində özümü yenə də qəriblikdəki kimi hiss eləyirəm; onlarsız kənddə necəydisə, eləcə. Çünki vətən təkcə doğma üzlər, doğma səslər demək deyil. Vətən insandan başlayır, ancaq insanda qurtarmır. O insanın keçmişi, taleyi, yaddaşıyla bağlı nə varsa, hamısını toplayanda cəmi VƏTƏN eləyir. Vətənim adamın mindiyi at da vətəndi, o atın gəzdiyi dağlar da vətəndi, o dağlara yağan yağış, o yağışı gətirən bulud, o buludu saxlayan göy, o göydə süzən quş, o quşun qonduğu budaq da vətəndi. Əgər bu halqalardan biri qırılıb düşübsə, deməli, vətən zədəlidi, yarımçıqdı, şikəstdi. Laçınlıların yaşamadığı Laçın kimi. Və yaşadığı yerdə Laçın qura bilməyən laçınlılar kimi…”(Fəxri Uğurlu: "Vətənim adamlar” essesi).